Πρόπυλο Ἁγίας Σοφίας Θεσσαλονίκης (8ος αἰώνας)

Μετὰ τὴν πυρκαγιὰ τοῦ 1890 σταδιακὰ κατέρρευσε. Γιὰ 11 αἰῶνες βρισκόταν ἔξω ἀπὸ τὴν Ἁγία Σοφία Θεσσαλονίκης. Σήμερα σχεδὸν κανεὶς δὲν γνωρίζει τίποτε γι' αὐτό, καθὼς ἀντικαταστάθηκε μὲ ἕνα τυποποιημένο, δῆθεν βυζαντινότροπο, ἐκκλησιαστικὸ πρόπυλο. Ἄραγε, πόσα παρόμοια πρόπυλα ὑπῆρχαν συχνὰ σὲ κτήρια μὴ ἐκκλησιαστικά;

Πηγή

Πάολο Ὀντορίκο: Βυζάντιο, ἡ ρίζα τοῦ ἑλληνικοῦ κράτους

«Τὸ Βυζάντιο εἶναι ἱστορικὴ ρίζα τοῦ ἑλληνικοῦ κράτους. Ὅποιος τὸ ἀρνεῖται, δὲν ἔχει καταλάβει τίποτε γιὰ τὴν Ἱστορία»

Πηγή (συνέντευξη)

Ρατσισμός: Ἕλληνες, Ρωμαῖοι, Νούβιοι

The Romans' attitude toward the Aethiopes may well bear a similar interpretation. The term "Aethiopes" denoted all those races whose skin was black. These peoples "who lived near the sun" were reputed to be pious, long-lived, and blessed, and to excel in religious matters, in philosophy, and in the astrological sciences. This fame had been theirs since the time of Homer and persisted from Mimnermus and Herodotus down to Philostratus (Vita Apollonii) and pseudo-Callisthenes (Romance of Alexander) in the early third century A.D. The color of their skin, darkened by the rays of the sun, was simply explained by the environment in which they lived and was often contrasted "to the constant blossoming of pure white flowers from the soul" (thus a non-Christian epigram from Antinoe in Upper Egypt, of the third century A.D.). […] A change in attitude can be traced, however, from the age of Decius (A.D. 249-51) onward. For the first time after centuries of peaceful neighborliness, there began to build on the southern borders of Egypt and the Cyrenaica the threatening pressures that were destined to create many grave problems for the Empire down to the time of Justinian. Thus, parallel to a more precise definition of the Ethiopians (be they Blemmyi, Nobades, or Aksumitae) as an articulated political, economic, and commercial reality that had to be reckoned with, there emerged in literature the notion of the Ethiopians as a dangerous military force (for example, in a popular romance such as the Aethiopica by Heliodorus, of the pretetrarchic age). And it was in Egypt, in northern Africa, and in Syria-Palestine that the ancient identification of the color black with wickedness and ill omen generated the idea of the black man as a metaphor of evil: especially in the Christian hagiographic literature of these regions, it was associated with the idea of sin. According to his βίος, Moses, the Ethiopian ascetic, was able to free himself from subhuman "negritude," from his "natural tendency toward evil," and reveal "a shining soul"-though in a "black body"-only thanks to a miracle of God. In this way was born the representation of the Devil as a repulsive and fierce Ethiopian, an image destined to become the standard representation of the Devil in literature and art from the Middle Ages to the nineteenth century.

L. Cracco Ruggini, Intolerance: Equal and Less Equal in the Roman World, Classical Philology 82.3 (1987) 194 - 195.

Οἱ μοναχοὶ τοῦ Ἀλάριχου στὴν Ἑλλάδα

«…Ἦταν τότε, ποὺ ὁ Ἀλλάριχος μὲ τοὺς βαρβάρους του πέρασε τὶς Θερμοπύλες, σὰν νὰ ἔτρεχε ἀγώνα δρόμου ἢ σὲ ἱπποδρομίες. Ἡ ἀσέβεια τῶν μαυροφορεμένων μοναχῶν [τῶν τὰ φαιὰ ἱμάτια ἐχόντων], ποὺ εἰσέβαλαν μαζί του ἀνεμπόδιστα, ἄνοιξε σ’ ἐκεῖνον τὶς πύλες τῆς Ἑλλάδος· τὰ θεμέλια καὶ ὁ νόμος τῶν ἱεροφαντικῶν θεσμῶν ἄρχισαν νὰ κλονίζονται».

Αὐτὰ λέει ὁ Εὐνάπιος, στοὺς Βίους φιλοσόφων καὶ σοφιστῶν, 7.3.4-5, καὶ τὸ ἀπόσπασμα εἶναι ἀρκετὰ συγκλονιστικό, ἀφοῦ μᾶς λέει ὅτι ἡ νότια Ἑλλάδα «ἁλώθηκε» μὲ τὴ βοήθεια βυζαντινῶν μοναχῶν, ντόπιων ἢ φερμένων ἀπὸ τὴν Αἴγυπτο καὶ τὴν Συρία, οἱ ὁποῖοι ἄνοιξαν τὸ δρόμο στὸν Ἀλάριχο, προκειμένου αὐτὸς νὰ καταστρέψει τοὺς ἀρχαίους ἑλληνικοὺς ναούς. Σαφῶς, εἶναι δυνατὸ νὰ ἀναρωτηθεῖ κάποιος, πῶς ἄοπλοι μοναχοὶ ἐξουδετέρωσαν τὶς στρατιωτικὲς φρουρὲς στὶς Θερμοπύλες καὶ ἀλλοῦ. Ἡ πιθανὴ ἀπάντηση εἶναι ὅτι δὲν ξέρουμε, ἀλλὰ μὲ κάποιον τρόπο, οἱ μοναχοὶ τὸ κατόρθωσαν, καὶ πρέπει νὰ τὸ δεχτοῦμε ὡς γεγονός.

Ὅσο κι ἂν φαίνεται περίεργο, τὴν ἀπάντηση τὴ δίνει ὁ Εὐνάπιος στὰ σωζόμενα ἀποσπάσματα τῆς Ἱστορίας του. Γράφει, λοιπόν, ὁ Εὐνάπιος ὅτι οἱ Γότθοι γιὰ νὰ ξεγελάσουν τοὺς Ρωμαίους προσποιήθηκαν ὅτι εἶναι Χριστιανοί, ἐνῶ δὲν ἦταν, καὶ μερικοὶ ἐξ αὐτῶν μεταμφιέστηκαν ὡς ἐπίσκοποι τῶν Γότθων. Ἔτσι μποροῦσαν μέσῳ ὅρκων νὰ ἔχουν πρόσβαση σὲ ὅ,τι ἦταν ἀφύλακτο καὶ νὰ τὸ ἀποσπάσουν. Μάλιστα –καὶ ἐδῶ εἶναι τὸ βασικότερο– οἱ Γότθοι ἔφτιαξαν καὶ μερικοὺς μοναχούς, οἱ ὁποῖοι μιμοῦνταν τοὺς μοναχοὺς τῶν ἐχθρῶν τους, δηλαδὴ τῶν Ρωμαίων. Ἡ μίμηση, συνεχίζει ὁ Εὐνάπιος, δὲν ἦταν κοπιαστικὴ οὔτε δύσκολη· ἀρκοῦσε νὰ φορέσουν φαιὰ ἱμάτια καὶ χιτώνια. Οἱ Γότθοι εἶχαν προσέξει ὅτι αὐτὰ τὰ πράγματα ἦταν σεβαστὰ γιὰ τοὺς Ρωμαίους, οἱ ὁποῖοι ξεγελάστηκαν τόσο ὥστε ἀκόμη κι ἐκεῖνοι ποὺ ἦταν λογικὰ ἄτομα πείστηκαν ὅτι οἱ Γότθοι ἦταν Χριστιανοί:

Φυλαὶ μὲν γὰρ τῶν πολεμίων τὴν ἀρχὴν διαβεβήκεσαν ἄπειροι, καὶ πλείους ἐπιδιέβαινον, οὐδενὸς κωλύοντος· ἀλλ’ ἐν τοσούτοις κακοῖς κέρδος αὐτοῖς ἐδόκει γνήσιον τὸ δωροδοκεῖσθαι παρὰ τῶν πολεμίων. Εἶχε δὲ ἑκάστη φυλὴ ἱερά τε οἴκοθεν τὰ πάτρια  συνεφελκομένη, καὶ ἱερέας τούτων καὶ ἱερείας· ἀλλὰ στεγανή τις ἦν λίαν καὶ ἀδαμάντινος ἡ περὶ ταῦτα σιωπὴ καὶ τῶν ἀπορρήτων ἐχεμυθία, ἡ δὲ εἰς τὸ φανερὸν προσποίησις καὶ πλάσις εἰς τὴν τῶν πολεμίων ἀπάτην διηρτυμένη. Καί τινας ὡς ἐπισκόπους αὐτῶν ἐς τὸ θαυμαζόμενον σχῆμα καταστολίσαντες καὶ περικρύψαντες, καὶ πολλῆς αὐτοῖς τῆς ἀλώπεκος ἐπιχέαντες, εἰς τὸ μέσον προεφίεσαν, πανταχοῦ τὸ ἀφύλακτον διὰ τῶν καταφρονουμένων ὅρκων παρ’ ἐκείνοις, παρὰ δὲ τοῖς βασιλεῦσι σφόδρα φυλαττομένων, ὑποτρέχοντες καὶ κατασκευάζοντες. Ἦν δὲ καὶ τῶν καλουμένων μοναχῶν παρ’ αὐτοῖς γένος, κατὰ μίμησιν τῶν παρὰ τοῖς πολεμίοις ἐπιτετηδευμένον, οὐδὲν ἐχούσης τῆς μιμήσεως πραγματῶδες καὶ δύσκολον, ἀλλὰ ἐξήρκει φαιὰ ἱμάτια σύρουσι καὶ χιτώνια, πονηροῖς τε εἶναι καὶ πιστεύεσθαι. Καὶ τοῦτο ὀξέως συνεῖδον οἱ βάρβαροι τὸ θαυμαζόμενον παρὰ Ῥωμαίοις ἐς παραγωγὴν ἐπιτηδεύσαντες· ἐπεὶ τά γε ἄλλα μετὰ βαθύτητος καὶ σκέπης ὅτι μάλιστα στεγανωτάτης τῶν ἀπορρήτων τὰ πάτρια ἱερὰ γεννικῶς τε καὶ ἀδόλως φυλάττοντες. Οὕτω δὲ ἐχόντων τούτων, ὅμως ἐς τοσαύτην ἄνοιαν ἐξεπτώκεσαν, ὥστε συμπεπεῖσθαι σαφῶς καὶ ἀμάχως τοὺς δοκοῦντας νοῦν ἔχειν, ὅτι Χριστιανοί τέ εἰσι καὶ πάσαις ταῖς τελεταῖς ἀνέχοντες.

Ἀπὸ τὰ γραφόμενα τοῦ Εὐνάπιου προκύπτει ὅτι οἱ «μοναχοὶ» ποὺ ἄνοιξαν τὶς πύλες στὸν Ἀλάριχο δὲν ἦταν πραγματικοὶ μοναχοί· οὔτε ἐκ Ρωμαίων (Βυζαντινῶν) μοναχοί, οἱ ὁποῖοι λόγῳ ἀντιειδωλολατρικοῦ μίσους καλωσόρισαν τοὺς Γότθους στὴν παγανιστικὴ νότια Ἑλλάδα προκαλώντας τὴν καταστροφή της. Ἦταν παγανιστὲς Γότθοι, τόσο οἱ δῆθεν ἐπίσκοποι ὅσο καὶ οἱ δῆθεν μοναχοί. Πράγματι, ἀκόμη καὶ ἡ ὁρολογία ποὺ χρησιμοποιεῖται καὶ στὰ δύο ἀποσπάσματα τοῦ Εὐναπίου εἶναι ἴδια: Οἱ «μοναχοὶ» φοροῦσαν φαιὰ ἱμάτια. 

Μὲ τὸν τρόπο αὐτὸ μπορεῖ κάποιος νὰ ὑποθέσει εὐκολότερα τὴ διάχυση τῶν Γότθων «μοναχῶν» σὲ πόλεις τὶς ὁποῖες κατόπιν οἱ φανερὰ ὁπλισμένοι Γότθοι κατακυρίευαν.

Ἡ ἐπισήμανση τῶν παραπάνω ἔγινε μὲ ἀφορμὴ τὸ ἄρθρο τοῦ G. Fowden, The Athenian agora and the progress of Christianity, Journal of Roman Archaeology 3 (1990) 500, ὁ ὁποῖος χαρακτηρίζει μυστηριῶδες τὸ πρῶτο ἀπόσπασμα τοῦ Εὐνάπιου καὶ συμπεραίνει ὅτι οἱ μοναχοὶ πρέπει νὰ ἦταν ψευδομοναχοὶ ποὺ τοὺς ἔφεραν οἱ Γότθοι τοῦ Ἀλάριχου γιὰ ἀνατρεπτικοὺς σκοπούς.

Θὲς ἄλλῳ νίκη

Τὸ 655, ὁ Κώνστας Β΄ (Κωνσταντίνος Πωγωνάτος), ἐγγονὸς τοῦ Ἡρακλείου, σὲ ἡλικία εἴκοσι πέντε ἐτῶν ἑτοιμάστηκε νὰ ἀναμετρηθεῖ μὲ τὸ στόλο τῶν Ἀράβων στὸ Φοίνικα τῆς Λυκίας. Τὴ νύχτα πρὸ τῆς ναυμαχίας:

Εἶδε σὲ ὄνειρο πὼς ἦταν στὴ Θεσσαλονίκη. Ὅταν ξύπνησε διηγήθηκε τὸ ὅραμα σὲ κάποιον ἐξηγητὴ ὀνείρων, ὁ ὁποῖος τοῦ εἶπε: «Ὦ βασιλιά, εἴθε νὰ μὴν εἶχες κοιμηθεῖ οὔτε νά ‘βλεπες ὄνειρο. Γιατὶ ἡ παρουσία σου στὴ Θεσσαλονίκη ἑρμηνεύεται "Δῶσε σ’ ἄλλον τὴ νίκη" (Θὲς ἄλλῳ νίκην), τουτέστιν ἡ νίκη πηγαίνει πρὸς τὸν ἐχθρό σου». Καὶ ἐνῶ ὁ βασιλιὰς δὲν ἔκαμε τίποτε γιὰ ἑτοιμασία πρὸς ναυμαχία, διέταξε τὸν ρωμαϊκὸ στόλο νὰ πολεμήσει. Καὶ ἀφοῦ ναυμάχησαν μεταξύ τους, ἡττήθηκαν οἱ Ρωμαῖοι καὶ βάφτηκε ἡ θάλασσα μὲ τὸ αἷμα τῶν Ρωμαίων. Καὶ φόρεσε ὁ βασιλιὰς σ’ ἄλλον τὸ φόρεμά του. Κι ὁ γιὸς τοῦ σαλπιγκτῆ ποὺ ἀναφέραμε πιὸ πάνω πήδηξε ἐπάνω στὸ βασιλικὸ σκάφος καὶ ἅρπαξε βιαστικὰ τὸ βασιλιὰ καὶ τὸν ἔφερε σὲ ἄλλο σκάφος κι ἀπροσδόκητα τὸν διέσωσε

Θεοφάνης, AM 6146

(μετ. ἀρχ. Ἀνανίας Κουστένης)

Οἱ Αἰγύπτιοι στὴν δεύτερη πολιορκία τῆς Κωνσταντινούπολης

Τὸ 717, οἱ Ἄραβες ἐπιχειροῦν τὴ δεύτερη πολιορκία τῆς Κωνσταντινούπολης, ἡ ὁποία κράτησε ἕνα ἔτος. Σὲ κάποια φάση τῆς πολιορκίας, οἱ Ἄραβες ἐνισχύθηκαν μὲ τετρακόσια πλοῖα ἀπὸ τὴν Αἴγυπτο (μεταγωγικὰ καὶ δρόμωνες). Ὡστόσο, τὸ πλήρωμα τῶν πλοίων ἦταν Χριστιανοὶ Αἰγύπτιοι. Ἔτσι:

Τὰ πληρώματα τῶν Αἰγυπτίων αὐτῶν τῶν δύο στόλων ἔκαναν συμβούλιο μεταξύ τους καί, ἀφοῦ κατέλαβαν τὴ νύχτα τὰ μικρὰ σκάφη τῶν μεταγωγικῶν, ἐζήτησαν καταφύγιο στὴν Πόλη καὶ ἐπευφήμησαν τὸν βασιλιᾶ.

Θεοφάνης, AM 6209

Ἡ ἰσορροπία τῶν δυνάμεων στὴ θάλασσα εἶχε ἀλλάξει, καὶ οἱ Ρωμιοὶ κατέστρεψαν μὲ τὸ ὑγρὸ πῦρ τὸν ἀραβικὸ στόλο.

Ἡ βοήθεια τῶν Μονοφυσιτῶν Αἰγυπτίων πρὸς τοὺς Βυζαντινοὺς δὲν ὀφειλόταν σὲ τυχαίους λόγους. Ἀπὸ τὸ 725 καὶ μετά, καὶ τουλάχιστον ἕως τὸ 832, μαρτυροῦνται ἀρκετὲς ἐξεγέρσεις τῶν Κοπτῶν κατὰ τῶν Ἀράβων ἐξαιτίας τῆς φορολογικῆς καταπίεσής τους.

Οἱ πρόσφυγες στὴν Ὕστερη Ἀρχαιότητα

R. Mathisen, Refugees, στό: G. W. Bowersock – P. Brown – O. Grabar (ἐκδ.), Late Antiquity. A Guide to the Post-Classical World, Cambridge MA 1999, 665-666:

Στὴν Ὕστερη Ἀρχαιότητα […] πολλοὶ (σημ.: κάτοικοι τῆς Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας) προσφυγοποιήθηκαν ὡς ἀποτέλεσμα τῆς ἄφιξης καὶ τῆς ἐγκατάστασης (στὴν ἑνιαία Ρωμαϊκὴ Αὐτοκρατορία) τῶν βαρβάρων. Πράγματι, μερικοὶ πρόσφυγες ἦταν οἱ ἴδιοι βάρβαροι, ὅπως […] οἱ Γότθοι ποὺ πέρασαν τὸν Δούναβη κατὰ τὴ δεκαετία τοῦ 340 ἐξαιτίας τῶν διώξεων ἐκ μέρους τῶν Βησιγότθων. Τὸ 376, ἀκολούθησε ἕνα πολὺ μεγαλύτερο κύμα Γότθων, ποὺ ἔφευγαν νὰ σωθοῦν ἀπὸ τοὺς Οὕνους. Αὐτὸ ἦταν ἡ ἀπαρχὴ τῶν λεγομένων βαρβαρικῶν εἰσβολῶν, ποὺ προκάλεσαν μεγάλη ἀναταραχὴ στοὺς ρωμαϊκοὺς πληθυσμοὺς στὰ ἑπόμενα χρόνια.

Ὁ ἱσπανὸς ρήτορας Ὀρόσιος συμβούλευε ὅσους ἐπηρεάζονταν (ἀπὸ τὶς εἰσβολές), «ὅταν διώκεστε σὲ μιὰ πόλη, φεύγετε σὲ ἄλλη». Πολλοὶ ἀκολούθησαν τὴ συμβουλή του. Ἡ φυγὴ τῶν ρωμαϊκῶν πληθυσμῶν ἀπὸ τὴν Ἱσπανία, τὴν Ἰταλία, τὴν Ἀφρική (σημ.: τὴ Βορειοδυτική), τὴ Βρετανία, τὴν Ἰλλυρία κι ἀλλοῦ παρατηρεῖται κατὰ τὸν πρώιμο 5ο αἰ. Πολλοὶ (ρωμαῖοι) πρόσφυγες ἁπλὰ μετακινήθηκαν σὲ πιὸ ἀσφαλεῖς περιοχὲς τῆς ἴδιας ἐπαρχίας. Γιὰ παράδειγμα, κατὰ τὴ δεκαετία τοῦ 410, ἀρκετοὶ ἀριστοκράτες τῆς βόρειας καὶ κεντρικῆς Γαλατίας κατέφυγαν στὸ νησὶ τοῦ Ἁγίου Ὀνοράτου. Μερικοὶ ἐπέστρεψαν σύντομα ὅταν ἡ ἀπειλὴ ἀποδείχθηκε ὅτι ἦταν λιγότερο σοβαρὴ ἀπὸ ὅ,τι νόμιζαν.

Κατὰ τὴ δεκαετία τοῦ 470, τέσσερις κληρικοὶ ὑφιστάμενοι τοῦ ἐπισκόπου Βερντὲν Πολυχρόνιου κατέφυγαν στὴ Σὰρτρ καὶ ἔγραψαν μὲ θλίψη ὅτι «Ὑποχρεωθήκαμε ἀπὸ σοβαρὴ ἀνάγκη νὰ ἀφήσουμε τὴν πατρίδα, καὶ ἡ ἀτυχία ποὺ σὲ ἔκανε ἐξόριστο ἀπὸ τὴ γῆ σου ὑποχρέωσε κι ἐμᾶς νὰ αὐτοεξοριστοῦμε». Στὴ Βόρειο Ἀφρική, μερικοὶ Ρωμαῖοι κατέφυγαν στὰ δυτικά, στὴ Νουμιδία καὶ τὴ Μαυριτανία.

Κάποιοι ἄλλοι πρόσφυγες πῆγαν ἀκόμη πιὸ μακριά. Ὁ Ρουτίλιος Ναματιανὸς περιέγραψε τὸν Βικτωρίνο, κάτοικο τῆς Τουλούζης καὶ πρώην βικάριο τῆς Βρετανίας, ὡς «ἕναν περιπλανώμενο, ποὺ ὑποχρεώθηκε ἀπὸ τὴν ἅλωση τῆς Τουλούζης νὰ ἐγκατασταθεῖ στὴν Τοσκάνη…».

Ὁ Ἄβιτος τῆς Bracara Augusta (Braga – σημ.: Πορτογαλία) ἔγραψε γιὰ τὴν ἀδυναμία του νὰ ἐπιστρέψει στὴν πατρίδα ἔπειτα ἀπὸ τὸ ταξίδι του στοὺς Ἁγίους Τόπους: «Ὅμως, ἡ ἐπιθυμία μου ἐμποδίζεται ἀπὸ τὸ ἐχθρὸ ὁ ὁποῖος ἔχει διασπαρεῖ σὲ ὅλη τὴν Ἱσπανία». Οἱ βορειοαφρικανικοὶ ρωμαϊκοὶ πληθυσμοὶ γλίτωσαν τὴ ἐπέλαση τῶν Βανδάλων μὲ τὸ νὰ διαφύγουν στὴν Ἰταλία καὶ τὴν Ἀνατολὴ καὶ στὴ Συρία.

Μερικοὶ πρόσφυγες στάθηκαν ἱκανοὶ νὰ διατηρήσουν τὸ ἐπίπεδο ζωῆς τους καλύτερα ἀπὸ ἄλλους. Ἡ Πλακιδία, κόρη τοῦ δυτικοῦ αὐτοκράτορα Βαλεντιανοῦ Γ΄, αἰχμαλωτίστηκε κατὰ τὴν ἅλωση τῆς Ρώμης ἀπὸ τοὺς Βανδάλους τὸ 455 καὶ ἀπήχθη στὴν Καρχηδόνα […]. Τελικά, ἀπελευθερώθηκε […]. Ἄλλοι ἀριστοκράτες ὡστόσο, δὲν ἦταν τόσο τυχεροί. Ὁ Ρουτίλιος Ναματιανὸς γράφει γιὰ τὸν Γαλάτη πρόσφυγα Prodatius «Ἀντάλλαξε τὴν πατρικὴ περιουσία του γιὰ μέτριες ἐκτάσεις γῆς στὴν Οὐμβρία (Ἰταλία) […] ἐπιτηρεῖ μικρὰ πράγματα ἀντὶ γιὰ μεγάλα.»

Ἡ πολιτικὴ ἀναστάτωση δημιούργησε περισσότερους δυστυχεῖς πρόσφυγες μεταξὺ τῶν λιγότερο προνομιούχων. Στὴ δεκαετία τοῦ 470, ἕνας διάκος ἐγκατέλειψε τὴν περιουσία του στὸ βασίλειο τῶν Βησιγότθων (σημ.: Ἱσπανία), ἔγινε πελεγρίνος (περιπλανώμενος), καὶ κατέφυγε στὴν Ὀσέρ (Βουργουνδία), «ἀποφεύγοντας τὸν ἀνεμοστρόβιλο τῆς γοτθικῆς λεηλασίας».

Λίγο μετά, ὁ Ρουρίκιος τῆς Λιμὸζ ἔκανε λόγο γιὰ τὸν ἱερέα Possessor, ποὺ «προκειμένου νὰ μὴ χάσει τὴ ζωή του μὲ πολὺ σκληρὸ θάνατο, αὐτοεξορίστηκε ἀπὸ τὴν πατρίδα του».

Γιὰ ὅλα αὐτὰ τὰ ἄτομα, ἡ ἐπιλογὴ μεταξὺ φυγῆς καὶ παραμονῆς θὰ ἦταν δύσκολη. Μερικοὶ ἀριστοκράτες ἁπλὰ ἔκαναν κακὲς ἐπιλογές. Ὁ Παυλίνος τῆς Πέλλας σκέφτηκε νὰ ἀφήσει τὴ Γαλατία γιὰ νὰ γλιτώσει ἀπὸ τοὺς βάρβαρους «τῶν ὁποίων οἱ ἐπαναλαμβανόμενες ἐχθρικὲς πράξεις, τὶς ὁποῖες ὑπέφερα ἐνόσω καθυστεροῦσα, μὲ ἔπεισαν ὅτι πρέπει νὰ φύγω ἀπὸ τὴν πατρίδα μου ὅσο γρηγορότερα γίνεται». Ἀλλὰ τελικά, διάλεξε νὰ παραμείνει κατηγορώντας τὴ σύζυγό του γιὰ τὴν ἄρνησή της νὰ φύγει. Ὡς ἀποτέλεσμα, βίωσε ὅ,τι ἀποκαλεῖ «διαρκὴς ἐξορία φτώχειας». Ἡ κόρη του, ὡστόσο, ἦταν πιὸ ἀποφασιστική: «Φεύγοντας ἀπὸ τὴν πατρίδα της, ἀπέφυγε τὴν κοινὴ ἐρήμωση».

Κι ὅσο γιὰ τὸ λόγο γιὰ τὸν ὁποῖο μερικοὶ δὲν τὸ ἔσκαζαν, ὁ Salvianus τῆς Μασσαλίας ἐξηγεῖ, «Πράγματι, μόνο νὰ θαυμάσω μπορῶ ὅτι ὅλοι οἱ ἐξαρτημένοι ἐκπτωχευμένοι δὲν φεύγουν ὅλοι μαζί, ἐκτὸς κι ἂν δὲν τὸ κάνουν ἐπειδὴ εἶναι ἀνήμποροι νὰ μεταφέρουν τὴν περιουσία τους καὶ τὰ μικρὰ ἐνδιαιτήματα καὶ τὶς οἰκογένειές τους». […]

Ἡ (ρωμαϊκή) νομοθεσία ὡστόσο, προσπαθοῦσε νὰ ἀνακουφίσει ἐκείνους τῶν ὁποίων ἡ ζωὴ εἶχε ἀναστατωθεῖ […] Οἱ βορειοαφρικανοὶ (ρωμαῖοι) πρόσφυγες ἔλαβαν ἀναστολὴ χρεῶν καὶ γαῖες στὴ Νουμιδία καὶ τὴ Μαυριτανία ὡς ἀποζημίωση γιὰ ὅσα ἔχασαν. Καὶ πρόσφυγες δικηγόροι ἀπέκτησαν εἰδικὴ ἄδεια ἐξάσκησης τοῦ ἐπαγγέλματός τους στὴν Ἰταλία. […]
 

Γιὰ ὅσους ἦταν ἀνίκανοι νὰ διαφύγουν φυσικὰ ἀπὸ τὶς περιοχὲς μὲ προβλήματα, ὑπῆρχε πάντα ἡ ἐναλλακτικὴ ἐπιλογὴ τοῦ νὰ γίνουν «μεταφορικὰ πρόσφυγες».

Τὸ βιβλίο στὸ ὁποῖο βρίσκεται τὸ παραπάνω ἄρθρο εἶναι τοῦ 1999. Κατοπινὲς ἀντίστοιχες προσπάθειες, ὅπως τὸ Oxford Dictionary of Late Antiquity (2018) δὲν περιέχουν λῆμμα γιὰ πρόσφυγες. Ἔχει βέβαια, τὸ τελευταῖο, τὸ λῆμμα Barbarian migrations (Peter Heather).

Ἡ ἐποχὴ τοῦ Ἡρωδιανοῦ

Ἡ ἐποχὴ μετὰ τὸν Μάρκο Αὐρήλιο (Β΄ πρὸς Γ΄ αἰώνα), εἶναι μιὰ ἐποχὴ ἀντιθέσεων ποὺ ἀρχίζουν νὰ ἐκδηλώνονται ὅλο καὶ περισσότερο: Στρατὸς κατὰ λαοῦ καὶ Συγκλήτου, οἱ κάτοικοι τῆς μιᾶς ἐπαρχίας ἐναντίον τῆς ἄλλης κ.ο.κ. Καθὼς ἡ ἰδιότητα τοῦ Ρωμαίου πολίτη καθίσταται δικαίωμα ὅλων τῶν πρώην κατεκτημένων, τὸ δικαίωμα αὐτὸ χάνει τὴ σημασία του, ὅπως καὶ ἡ ἴδια ἡ πόλη τῆς Ρώμης, ποὺ χάνει τὴ σημασία της γιατὶ γίνεται μία πόλη μεταξὺ τόσων ἄλλων. Ἡ Ρώμη εἶναι ἐκεῖ ὅπου βρίσκεται κάθε φορὰ ὁ αὐτοκράτορας. Ὅλοι οἱ «ἴσοι ὡς Ρωμαῖοι» λαοὶ τῆς ρωμαϊκῆς ἐπικράτειας εἶναι ἐπιφυλακτικοὶ πρὸς ὅλους, ὅλοι οἱ πρώην κατεκτημένοι λαοὶ κατηγοροῦν τοὺς ἄλλους γιὰ τὰ ἐλαττώματά τους. Οἱ Αἰγύπτιοι εἶναι παρορμητικοί, οἱ Γερμανοὶ φιλοχρήματοι, οἱ Ἰταλοὶ ἀπόλεμοι, οἱ Ρωμαῖοι τῆς Ρώμης δειλοί, οἱ Ἰλλύριοι ἠλίθιοι, οἱ Σύροι ἀσταθεῖς, οἱ Βορειοαφρικανοὶ αἱμοβόροι, οἱ Ἕλληνες διαλυμένοι ἀπὸ τὴ φαγωμάρα τους, οἱ Θράκες βάρβαροι κ.λπ. Πόλεις πανάρχαιες καὶ ὀνομαστές (Ἀλεξάνδρεια, Καρχηδόνα, Βυζάντιο κ.ἄ.) καταστρέφονται συθέμελα ἀπὸ τὸ ρωμαϊκὸ στρατὸ σὰν νὰ ἦταν ὄχι ρωμαϊκὲς ἀλλὰ ἐχθρικές. Οἱ Ρωμαῖοι τῆς Ρώμης ἔπρεπε πλέον ὄχι μόνο νὰ συνηθίσουν ὡς νέους «ρωμαίους» συμπατριῶτες τοὺς πρώην κατεκτημένους μὲ τὰ ἀλλόκοτα ἔθιμά τους, ἀλλὰ καὶ νὰ ἀποδέχονται ὡς αὐτοκράτορές τους ἄτομα ἀπὸ τὴ Φοινίκη, τὴ Θράκη κ.ἀ. τὰ ὁποῖα περιφρονοῦσαν τοὺς ρωμαϊκοὺς θεοὺς γιὰ χάρη ἄλλων, ἀφοῦ ὁ στρατὸς ἐξέλεγε τοὺς αὐτοκράτορες –καὶ ποιὸς μποροῦσε νὰ ἀντισταθεῖ στὸ στρατό; Ἀπὸ τὴν ἄλλη, βεβαίως οἱ πρώην κατεκτημένοι ἐκρωμαΐζονταν τουλάχιστον ἐπιφανειακά (π.χ. στὸ ἐπίπεδο τῆς νομοθεσίας μὲ τὴν κατάργηση τῶν ἐπιμέρους ἐθνοτοπικῶν νομοθεσιῶν). Εἶναι ἡ ἔνδειξη ὅτι χρειαζόταν ἐπειγόντως κάτι ποὺ θὰ ἑνοποιοῦσε πραγματικὰ τὴν Ρωμαϊκὴ Αὐτοκρατορία. Ἡ πολιτικὴ θεολογία ἀπαιτοῦσε ρητὰ τὴν συσχέτιση τῆς μονοκρατορίας τοῦ Δία μὲ ἐκείνη τοῦ μόνου ἀνθρώπου στὸν ὁποῖο ὁ Δίας δίνει τὴν ἐξουσία ἐπὶ ὅλων τῶν ἀνθρώπων· ἐξουσία ποὺ γίνεται ἀντιληπτὴ ὡς θεόσδοτη. Κι ἀκόμη δὲν ἔχουν καλὰ καλὰ ἀρχίσει οἱ μεγάλες ἐπιδρομὲς σὲ Δύση καὶ Ἀνατολή. 
Ἂς δοῦμε πῶς περιγράφει τὴν ἐποχὴ ἐκείνη ὁ Ἡρωδιανὸς ἀπὸ τὴν Ἀντιόχεια (178-238 μ.Χ.):

Τῆς μετὰ Μάρκον βασιλείας ἱστορία.

1.6.5

«Ἡ Ρώμη βρίσκεται ἐκεῖ ποὺ βρίσκεται κάθε φορὰ ὁ αὐτοκράτορας».

1.14.3. Ὅταν κάηκε ὁ ναὸς τῆς Εἰρήνης στὴ Ρώμη, ὅπου καθένας ἄφηνε γιὰ φύλαξη ὅ,τι εἶχε:

«Ὅλοι μαζὶ θρηνοῦσαν τὴν καταστροφὴ τῆς δημόσιας περιουσίας, ὁ καθένας ὅμως σκεφτόταν τὴ δική του».

1.17.6. Κάποιος…

«ὄντας Αἰγύπτιος τὴν καταγωγή, ἦταν ἀπὸ τὴ φύση του παρορμητικὸς στὶς ἐνέργειές του καὶ δροῦσε ὑπὸ τὸ κράτος τῶν συναισθημάτων του».

2.6.4. Μετὰ τὴ δολοφονία του Περτίνακα, οἱ στρατιῶτες διακήρυξαν….

«Ὅτι τὸ ἀξίωμα τοῦ αὐτοκράτορα πωλεῖται: Ὑποσχέθηκαν ὅτι θὰ παραδώσουν τὴν ἐξουσία σὲ ὅποιον προσφέρει τὰ περισσότερα λεφτὰ καὶ ὅτι θὰ ἐγγυηθοῦν μὲ τὰ ὅπλα τους τὴν ἀσφαλὴ μετάβασή του στ’ ἀνάκτορα».

2.7.9.

«Οἱ Σύροι, λαὸς ἀπὸ τὴ φύση του ἀσταθής, εἶναι πάντα ἕτοιμοι νὰ ἀνατρέψουν τὰ κατεστημένα».

2.9.11.

«Οἱ κάτοικοι τῆς Παννονίας…τόσο νωθροὶ εἶναι στὸ μυαλὸ καὶ ἀνήμποροι νὰ καταλάβουν εὔκολα κάτι ποὺ τοὺς λένε ἢ τοὺς κάνουν μὲ πονηριὰ καὶ δόλο».

2.11.3-4.

«Οἱ κάτοικοι τῆς Ἰταλίας εἶχαν ἀπὸ καιρὸ ἐγκαταλείψει τὰ ὅπλα καὶ τοὺς πολέμους καὶ εἶχαν ἐπιδοθεῖ στὴν καλλιέργεια τῆς γῆς και τὰ εἰρηνικά τους ἔργα. Τὴν ἐποχὴ ποὺ τὸ πολίτευμα τῶν Ρωμαίων ἦταν δημοκρατικὸ…ὅλοι οἱ Ἰταλοὶ ἦταν ὑπὸ τὰ ὅπλα καὶ κατέκτησαν στεριὲς καὶ θάλασσες μὲ τοὺς πολέμους τους ἐναντίον τῶν Ἑλλήνων καὶ τῶν βαρβάρων. […] Ἀπὸ τότε ὅμως ποὺ τὸ πολίτευμα ἔγινε μοναρχικὸ καὶ ἡ ἀρχὴ περιῆλθε στὸν Αὔγουστο, αὐτὸς ἀπάλλαξε τοὺς Ἰταλοὺς ἀπὸ τὰ σχετικὰ καθήκοντα καὶ ἐπέβαλε τὸν ἀφοπλισμό τους….ἐγκαθιστώντας μισθοφόρους στρατιῶτες μὲ συμφωνημένη ἀμοιβή».

3.2.8.

«Εἶναι παλιὰ ἀρρώστια τῶν Ἑλλήνων τοῦτο, νὰ βρίσκονται μεταξύ τους σὲ συνεχεῖς διαμάχες καὶ νὰ ἐπιδιώκουν τὴν καταστροφὴ ἐκείνου ποὺ φαίνεται πὼς ὑπερέχει, κι αὐτὸ ἐξουθένωσε τὴν Ἑλλάδα. Καὶ καθὼς οἱ δυνάμεις τους παράκμασαν καὶ ἀλληλοκαταστράφηκαν, ἦταν εὔκολο πιὰ νὰ κατακτηθοῦν…»

3.3.5

«Οἱ Μαυριτανοί, πραγματικοὶ φονιάδες…ἔσπευσαν στὴν Τύρο, τὴν ὁποία, μετὰ ἀπὸ λεηλασίες καὶ σκοτωμούς, τὴν παρέδωσαν ὁλόκληρη στὶς φλόγες».

3.6.9. Κατὰ τὴν πολιορκία τοῦ Βυζαντίου ἀπὸ τὸν Σεβῆρο…

«Ἡ πόλη καταστράφηκε ἀργότερα ἐξαιτίας τῆς πείνας καὶ καταστράφηκε ὁλοκληρωτικά· χωρὶς πιὰ θέατρα, χωρὶς λουτρά, χάνοντας ὅλη τὴν πολυτέλειά του καὶ τὸ κύρος του, τὸ Βυζάντιο δόθηκε, σὰν νὰ ἦταν κανένα χωριό, στοὺς Περίνθιους νὰ τὸ ἔχουν στὴ δούλεψή του».

3.7.7.

«Οἱ στρατιῶτες τοῦ Σεβήρου λεηλάτησαν καὶ πυρπόλησαν τὸ Λούγδουνο [Λυόν]»

4.5.7. Ὁ Καρακάλλας λέει:

«Ὁ Δίας, ὅπως αὐτὸς κατέχει μόνος του τὴν ἐξουσία τῶν θεῶν, ἔτσι καὶ τὴν ἐξουσία τῶν ἀνθρώπων σὲ ἕναν τὴ δίνει».

4.9.1-8. Ὁ Καρακάλλας σφαγιάζει τμῆμα τοῦ πληθυσμοῦ τῆς Ἀλεξάνδρειας, τὸ ὁποῖο παγίδευσε πρῶτα:

«Τὸ σχέδιό του ἦταν νὰ ἐξοντώσει ἕνα μεγάλο μέρος ἀπὸ ἐκείνους. Τὸ κρυφὸ μίσος του εἶχε τὴν ἑξῆς αἰτία. Ὅταν ἦταν ἀκόμα στὴ Ρώμη, ἐνόσω ὁ ἀδερφός του ζοῦσε ἀλλὰ καὶ μετὰ τὴ δολοφονία του, τὸν πληροφόρησαν ὅτι οἱ Ἀλεξανδρινοὶ τὸν εἶχαν διακωμωδήσει μὲ σκληρὸ τρόπο… Πολλὰ ἀπὸ τὰ σκώμματα ἀφοροῦσαν τὴ δολοφονία τοῦ ἀδελφοῦ του καὶ τὴν ἡλικιωμένη μητέρα του, τὴν ὁποία ἀποκαλοῦσαν Ἰοκάστη, ἐνῶ κορόιδευαν καὶ τὸν ἴδιο, ποὺ, ὄντας ἕνας μικροκαμωμένος ἄνθρωπος, ἤθελε νὰ μιμηθεῖ τὸν Ἀλέξανδρο καὶ τὸν Ἀχιλλέα. Οἱ Ἀλεξανδρινοὶ ἀπὸ τὴ μεριά τους ὅλα τοῦτα τὰ θεωροῦσαν παιχνίδια, ὁ Ἀντωνίνος ὅμως….ὁδηγήθηκε σὲ σκέψεις ὀλέθριες καὶ καταστροφικὲς γιὰ ἐκείνους. […] Κάλεσε μὲ ἀνακοίνωσή του ὅλους τοὺς νέους νὰ συγκεντρωθοῦν σὲ ἕνα μεγάλο ἀνοιχτὸ πεδίο, λέγοντας ὅτι θέλει νὰ σχηματίσει μιὰ φάλαγγα πρὸς τιμὴν τοῦ Ἀλέξανδρου καὶ νὰ τῆς δώσει τὸ ὄνομά του. […] Οἱ νεαροὶ ἔδωσαν ὅλοι τους πίστη στὶς ὑποσχέσεις…Ἔτσι πῆγαν στὴ συγκέντρωση, μαζὶ μὲ τοὺς γονεῖς τους καὶ τ’ ἀδέρφια τους, ποὺ μοιράζονταν τὴ χαρὰ καὶ τὴν αἰσιοδοξία τους. [….] Ἀπὸ τοὺς στρατιῶτες κάποιοι σκότωναν καὶ κάποιοι ἄλλοι πιὸ πέρα ἔσκαβαν μεγάλα χαντάκια ὅπου τραβοῦσαν τοὺς σκοτωμένους καὶ τοὺς πετοῦσαν μέσα, μέχρι ποὺ τὰ γέμισαν μὲ πτώματα. Κι ἀπὸ πάνω ἔριχναν χώματα, ὥσπου γρήγορα σχηματίστηκε ἕνας μεγάλος ὁμαδικὸς τάφος. Μαζὶ μὲ τοὺς νεκροὺς ἔριξαν καὶ πολλοὺς μισοπεθαμένους ἐνῶ ἔσπρωξαν μέσα κι ἄλλους ποὺ δὲν εἶχαν τραυματιστεῖ. […] Τόση ἦταν ἡ ἔκταση τῆς σφαγῆς, ὥστε οἱ ἐκβολὲς τοῦ Νείλου, ποὺ εἶναι μεγάλη περιοχή, καὶ ὅλη ἡ παραλία γύρω ἀπὸ τὴν Ἀλεξάνδρεια βάφτηκαν κόκκινα ἀπὸ τὰ ρυάκια τὸ αἷμα ποὺ διέσχιζαν τὴν πεδιάδα».

5.4.4. Ὁ Ἡλιογάβαλος [Marcus Aurelius Antoninus]

«ἀντιπαθοῦσε κάθε ρωμαϊκὸ ἢ ἑλληνικὸ ἔνδυμα, γιατὶ, ὅπως ἔλεγε, ἦταν φτιαγμένα ἀπὸ μαλλί, φτηνὸ ὑλικό».

5.5.5. Ἡ μητέρα του προσπαθοῦσε νὰ τοῦ ἀλλάξει τὰ μυαλά…

«Δὲν ἔπρεπε, τοῦ ἔλεγε, νὰ τὸν δοῦν στὴ Ρώμη μὲ τέτοια ἐμφάνιση ξενικὴ καὶ ὁλότελα βαρβαρική, γιατὶ θὰ ἐνοχληθοῦν, καθὼς δὲν εἶναι ἐξοικειωμένοι καὶ θεωροῦν ὅτι κάτι τέτοια στολίδια δὲν ταιριάζουν σὲ ἄνδρες ἀλλὰ σὲ γυναῖκες».

5.5.7-8.

«Διέταξε ὅλους τοὺς ἄρχοντες τῶν Ρωμαίων καὶ ὅποιον τελοῦσε δημόσιες θυσίες νὰ ἀναφέρουν τὸ ὄνομα τοῦ νέου θεοῦ Ἐλαγάβαλου πρὶν ἀπὸ τοὺς ἄλλους θεοὺς ποὺ ἐπικαλοῦνταν στὶς ἱεροτελεστίες. […] Ἔχτισε πρὸς τιμὴν τοῦ θεοῦ ἕναν τεράστιο καὶ ὡραιότατο ναό. Καθημερινὰ ἔσφαζε ἀμέτρητους ταύρους καὶ πολλὰ πρόβατα ποὺ τὰ ἀπόθετε στοὺς βωμοὺς … Μπροστὰ στοὺς βωμοὺς ἔχυναν πολλοὺς ἀμφορεῖς παλαιὸ καὶ ἐκλεκτὸ κρασί, ἔτσι ποὺ στὰ ρεῖθρα κυλοῦσε κρασὶ καὶ αἷμα ἀνάκατο. Κοντὰ στοὺς βωμοὺς αὐτὸς μαζὶ μὲ γυναῖκες ἀπὸ τὴ Φοινίκη χόρευαν στοὺς ἤχους διαφόρων ὀργάνων, κάνοντας κύκλους γύρω ἀπὸ τοὺς βωμοὺς κρατώντας κύμβαλα καὶ τύμπανα. […] Φοροῦσαν παπούτσια λινά, σὰν κι αὐτὰ ποὺ φοροῦν οἱ ἑρμηνευτὲς τῶν χρησμῶν στὴ Φοινίκη».

5.6.2

«Προσποιήθηκε ὅτι ἐρωτεύτηκε μιὰ παρθένα ἱέρεια τῆς θεᾶς τῶν Ρωμαίων Ἑστίας, ἡ ὁποία ἦταν ὑποχρεωμένη ἀπὸ τὸν ἱερὸ νόμο νὰ τηρεῖ ἁγνότητα καὶ νὰ μείνει ἰσοβίως παρθένα. Πῆρε λοιπὸν τὴν κοπέλα ἀπὸ τὴν ὑπηρεσία τῆς Ἑστίας καὶ ἀπὸ τοὺς θαλάμους τῶν παρθένων τοῦ ναοῦ γιὰ νὰ τὴν κάνει γυναίκα του. […] Ἐξάλλου ὁ γάμος ἀνάμεσα σὲ ἕναν ἱερέα καὶ μιὰ ἱέρεια, εἶπε, ἦταν κάτι ταιριαστό. Ἀλλὰ καὶ αὐτὴ μετὰ ἀπὸ λίγο τὴν ἔδιωξε».

5.6.3-4.

«Τὸ ἄγαλμα τῆς Παλλάδας, ποὺ οἱ Ρωμαῖοι τὸ σέβονται καὶ τὸ κρατοῦν κρυφὸ χωρὶς νὰ τὸ βλέπει κανείς, τὸ μετέφερε στὸ δωμάτιό του …γιὰ τὸ γάμο του μὲ τὸν θεό (Ἐλεγάβαλο).Ὕστερα ὅμως εἶπε ὅτι τοῦ θεοῦ δὲν τοῦ ἄρεσε μιὰ τέτοια πολεμικὴ θεὰ ποὺ εἶναι συνέχεια ὁπλισμένη, καὶ ζήτησε νὰ μεταφέρουν ἐκεῖ τὸ ἄγαλμα τῆς Οὐρανίας, ποὺ λατρεύεται ξεχωριστὰ ἀπὸ τοὺς Καρχηδόνιους καὶ τοὺς ναοὺς τῆς Λιβύης».

5.6.9

«ἀπὸ τοὺς χοίρους ἀπεῖχε, σύμφωνα μὲ τὸν φοινικικὸ νόμο».

6.3.7. Κατὰ τὸν Marcus Aurelius Severus Alexander…

«Οἱ βάρβαροι ἀποθρασύνονται ἂν φανεῖς ὑποχωρητικὸς ἀπέναντί τους καὶ διστακτικός, ἀλλὰ δὲν εἶναι τὸ ἴδιο ἀνθεκτικοὶ ἂν βρεθοῦν μπροστὰ σὲ ἀντίσταση».

6.7.9.

«Αὐτὸ εἶναι ποὺ πείθει πάνω ἀπὸ ὅλα τοὺς Γερμανούς, ποὺ εἶναι φιλοχρήματοι και πάντοτε ἕτοιμοι νὰ πουλήσουν στοὺς Ρωμαίους μιὰ συνθήκη εἰρήνης πληρωμένη μὲ χρυσάφι».

7.1.2. Ὁ Μαξιμίνος Θράξ…

«Ὅπως ἡ καταγωγή του, ἔτσι καὶ ὁ χαρακτήρας του ἦταν ἀπὸ τὴ φύση του βάρβαρος. Αἱμοβόρος ὅπως καὶ οἱ πρόγονοί του καὶ οἱ συμπατριῶτες του…»

7.3.5-6.

«Τὰ ἀφιερώματα στοὺς ναούς, τὰ ἀγάλματα τῶν θεῶν, τὶς τιμητικὲς προσφορὲς πρὸς τοὺς ἥρωες….ὅλα αὐτὰ τὰ ἔριξαν στὰ χωνευτήρια γιὰ νὰ τὰ λιώσουν. Τοῦτο ἦταν ποὺ λύπησε τὸν λαό…Ἀποτέλεσμα ἦταν κάποιοι ἀπὸ τὶς λαϊκὲς τάξεις νὰ προβάλουν ἀντίσταση καὶ νὰ ὀργανώσουν φρουρὲς στοὺς ναούς, ἕτοιμοι νὰ πέσουν νεκροὶ μπροστὰ στοὺς βωμοὺς παρὰ νὰ δοῦν τὴν πατρίδα τους νὰ σκυλεύεται».

7.7.1.

«Πάντα ὁ ὄχλος βέβαια δὲν θέλει πολὺ γιὰ νὰ ξεσηκωθεῖ, καὶ εἰδικὰ ὁ ρωμαϊκὸς ὄχλος, ἕνα πολυάριθμο καὶ ἑτερόκλητο συνονθύλευμα ἀνθρώπων, εἶναι εὔκολο ν’ ἀλλάξει γνώμη».

7.8.6. Μιλᾶ ὁ Μαξιμίνος Θράξ:

«Δὲν ἀγνοεῖτε πόσο ἀσταθὴς καὶ εὐμετάβλητος εἶναι ὁ ρωμαϊκὸς λαός, ποὺ τὸ θάρρος του ὅμως ἐξαντλεῖται στὸ νὰ φωνάζει. Ἀρκεῖ νὰ δοῦν δυὸ τρεῖς στρατιῶτες μόνο γιὰ νὰ τὸ βάλουν στὰ πόδια σπρώχνοντας καὶ ποδοπατώντας ὁ ἕνας τὸν ἄλλον, γιὰ νὰ γλιτώσει ὁ καθένας ἀπὸ τὸν δικό του κίνδυνο χωρὶς νὰ νοιάζεται γιὰ τὸν κίνδυνο τοῦ συνόλου».

7.9.10. Ὁ Καπελιανός, ἕνας συγκλητικὸς ὁπαδὸς τοῦ Μαξιμίνου καὶ διοικητὴς τῆς Νουμιδίας…

«Μὲ τὸ ποὺ μπῆκε στὴν Καρχηδόνα, σκότωσε ὅποιον διακεκριμένο πολίτη δὲν εἶχε σκοτωθεῖ στὴ μάχη καὶ δὲν δίστασε οὔτε τοὺς ναοὺς νὰ συλήσει οὔτε τὰ χρήματα δημόσια καὶ ἰδιωτικὰ ν’ ἁρπάξει. […] Στοὺς στρατιῶτες του ἐπέτρεψε νὰ κάψουν καὶ νὰ λεηλατήσουν τοὺς ἀγροὺς καὶ τὰ χωριά».

1 π.Χ.

Ἀλεξάνδρεια, 17 Ἰουνίου 1 π.Χ.

Ὁ Ἱλαρίων στὴν σύζυγό του Ἄλι, πολλοὺς χαιρετισμούς, καθὼς καὶ στὴν κυρία μου Βερούτη καὶ στὸ Ἀπολλωναρι. Μάθε ὅτι εἶμαι ἀκόμη στὴν Ἀλεξάνδρεια. Μὴν ἀγωνιᾶς ἂν [οἱ ὑπόλοιποι] ἀναχωρήσουν, ἐγὼ παραμένω στὴν Ἀλεξάνδρεια. Σὲ ρωτῶ καὶ σὲ παρακαλῶ νὰ φροντίζεις τὸ παιδί. Κι ἂν πληρωθοῦμε, ἀμέσως θὰ σοῦ στείλω. Πάνω ἀπ’ ὅλα, ἂν γεννήσεις καὶ εἶναι ἀγόρι, κράτα το. Ἂν εἶναι κορίτσι, πέτα το. Εἶπες στὴν Ἀφροδισιάδα «μὴ μὲ ξεχνᾶς». Πῶς μπορῶ νὰ σὲ ξεχάσω; Γι’ αὐτὸ σοῦ ζητῶ νὰ μὴν ἀγωνιᾶς. Ἔτος κθ΄ Καίσαρος, 23 τοῦ μήνα Παῦνι.

Ἱλαρίωνα Ἄλιτι τῇ ἀδελφῇ πλεῖστα χαίρειν καὶ Βεροῦτι τῇ κυρίᾳ μου καὶ Ἀπολλωναριν. γίνωσκε ὡς ἔτι καὶ νῦν ἐν Ἀλεξανδρέᾳ σμεν· μὴ ἀγωνιᾷς ἐὰν ὅλως εἰσπορεύονται, ἐγὼ ἐν Ἀλεξανδρέᾳ μενῶ. ἐρωτῶ σε καὶ παρακαλῶ σε ἐπιμεληθι τῷ παιδίῳ καὶ ἐὰν εὐθὺς ὀψώνιον λάβωμεν ἀποστελῶ σε ἄνω. ἐὰν πολλὰ πολλῶν τέκῃς ἐὰν ἦν ἄρσενον ἄφες, ἐὰν ἦν θήλεα ἔκβαλε. εἴρηκας \δὲ/ Ἀφροδισιάτι ὅτι μή με ἐπιλάθῃς· πῶς δύναμαί σε ἐπιλαθεῖν; ἐρωτῶ σε οὖν ἵνα μὴ ἀγωνιάσῃς. (ἔτους) κθ Καίσαρος Παῦνι κγ. (πίσω ὅψη) Ἱλαρίων Ἄλιτι ἀπόδος.

Πάπυρος P. Oxy 744 ἔκδ. B. Grenfell - A. Hunt. Βρέθηκε στὴν Ὀξύρρυγχο. Τὸ «ἀδελφὴ» στὴν Αἴγυπτο ἐχρησιμοποιεῖτο ὡς προσφώνηση στὴ σύζυγο, καὶ δὲν σημαίνει ἀπαραίτητα τὴν ἀδελφή.