ἰδεολογικὰ ρεύματα τῆς Ὕστερης Ἀρχαιότητας

 

...Μεταξὺ 235 καὶ 284 δὲν ὑπάρχει σχεδὸν καθόλου ἐθνικὴ λατινικὴ γραμματεία […] Ἡ Ρώμη, ὡς πνευματικὸ κέντρο, γνωρίζει σταδιακὴ παρακμή, καθὼς πολλοὶ συγγραφεῖς κατάγονται πλέον ἀπὸ τὴν Ἀφρική (2^ος – 4^ος αἰώνας) καὶ κατὰ δεύτερο λόγο ἀπὸ τὴ Γαλατία (5^ος αἰώνας), τὴν Ἰταλία (6^ος αἰώνας) καὶ τὴν Ἱσπανία (4^ος – 8^ος αἰώνας).

 

[…] …παρατηρουμε, λίγο πρὶν καὶ κατὰ τὴν ἐμφάνιση τοῦ χριστιανισμοῦ, τὴν κυριαρχία ἀντιλήψεων ποὺ ἐμμένουν κυρίως στὸ πρακτικὸ της μέρος, παρὰ στὸ θεωρητικό. Τόσο ὁ ἐπικουρισμὸς…ὅσο καὶ ὁ στωικισμός…ἑστιάζουν τὴ διδασκαλία τους περισσότερο στὶς ἠθικὲς στάσεις ζωῆς· δηλαδή, σὲ τρόπους ἀτομικῆς κυρίως συμπεριφορᾶς, τοὺς ὁποίους ὁ καθένας θὰ μποροῦσε σχετικὰ εὔκολα ν’ ἀκολουθήσει. […] Ἀπὸ τὸν δεύτερο αἰώνα καὶ μετά, σημειώνεται οὐσιαστικὰ τὸ τέλος τόσο τοῦ στωικισμοῦ, ὅσο καὶ τοῦ ἀριστοτελισμοῦ … μετὰ τὸ ἀριστοτελικὸ Ἀλέξανδρο Ἀφροδισιέα (Σχολάρχης Ἀθηνῶν 198-211), δὲν συναντοῦμε πιὰ στοχαστὲς ποὺ νὰ ἐκφράζουν σαφῶς αὐτὰ τὰ δυὸ μεγάλα ἰδεολογικὰ ρεύματα. Ἀλλὰ καὶ ὁ κύριος ἀντίπαλος τοῦ στωικισμοῦ, ὁ ἐπικουρισμός, μὲ τὴν ἀντίθεσή του…δὲν δίνει ὀνομαστοὺς φιλοσόφους μετὰ τὸν δεύτερο αἰώνα. […]

Ὅλοι οἱ μελετητὲς ἀναγνωρίζουν ὅτι ἡ γενιὰ ποὺ ἀκολούθησε τοὺς μαθητὲς τῶν ἀποστόλων γνώρισε μιὰ μεγάλη ἐσωτερικὴ κρίση. Οἱ διασπάσεις καὶ οἱ φατριασμοὶ μέσα στὴν χριστιανικὴ κοινότητα ἦταν, βέβαια, γεγονὸς ἤδη ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τῶν ἀποστόλων. Φαίνεται, ὅμως, ὅτι ἰδιαίτερα κατὰ τὴν περίοδο 100 – 180 ἡ Ἐκκλησία εἰσῆλθε σ’ ἕνα σκοτεινὸ «τοῦνελ» ἐσωστρέφειας, μέσα στὸ ὁποῖο ἀντιμετώπισε τρομερὲς διαμάχες μὲ τὸν ἰουδαϊσμό –εἰδικὰ μετὰ τὴν καταστροφὴ τῶν Ἱεροσολύμων τὸ 70 μ.Χ. γιὰ τὴν ὁποία θεωρήθηκε «ὑπεύθυνη»– καὶ κυρίως μὲ τὸν γνωστικισμό. Σ’ αὐτὰ θὰ πρέπει νὰ προστεθεῖ καὶ τὸ ἀμείλικτο ἐρώτημα σχετικὰ μὲ τὴν καθυστέρηση τῆς ὑπεσχεμένης Δευτέρας Παρουσίας…

Τὸ τί συνέβη κατὰ τὴν περίοδο αὐτὴ δὲν εἴμαστε σὲ θέση νὰ τὸ γνωρίζουμε ἐπακριβῶς, κι ἴσως νὰ μὴν τὸ μάθουμε ποτέ. Γνωρίζουμε μόνο ὅτι βγαίνοντας ἀπ’ αὐτὴ τὴ δύσκολη ἀναμέτρηση, ἡ Ἐκκλησία εἶχε μιὰ διαμορφωμένη, σὲ μεγάλο βαθμό, διδασκαλία, ὁμολογία βαπτίσματος, κανόνα βιβλίων τῆς Καινῆς Διαθήκης καὶ νέα ἱεραρχικὴ ὀργάνωση μὲ ἐπισκόπους. […] Στὰ τέλη τοῦ 2^ου αἰώνα, ὅμως, ἡ Ἐκκλησία παρουσιάζεται πιὸ σίγουρη γιὰ τὶς δογματικὲς διδασκαλίες της. Ἡ νίκη της στὴ μεγάλη μάχη μὲ τὴν ἀτομοκρατικὴ-πνευματοκρατικὴ αὐθαιρεσία τοῦ γνωστικισμοῦ…τῆς εἶχε ἐξασφαλίσει ἐπιπλέον ἕνα πολύτιμο θεσμό: αὐτὸν τοῦ μονάρχη ἐπισκόπου, τὴ συγκεντρωτική, δηλαδή, μορφὴ ἐξουσίας, ποὺ χρειαζοταν γιὰ νὰ…πειθαρχήσει τὶς φυγόκεντρες δυνάμεις. […]

Ἂν ὁ χριστιανισμὸς δὲν διεκδικοῦσε καὶ δὲν προστάτευε μὲ τόσο ἀσυμβίβαστα ἀπόλυτο τρόπο τὴν αὐτοτέλεια καὶ τὴν ἰδιαιτερότητά του, θὰ εἶχε ἐξελιχθεῖ σὲ μία ἀπ’ τὶς ἑκατοντάδες ἄλλες θρησκευτικὲς κοινότητες τῆς πλουραλιστικῆς ρωμαϊκῆς αὐτοκρατορίας ποὺ γρήγορα ἐνσωματώνονταν στὶς παλιότερες πεποιθήσεις, καλύπτοντας λατρευτικὰ κενὰ καὶ ἐλλείψεις θεοτήτων σὲ πιὸ ἐξειδικευμένους τομεῖς τῆς ζωῆς.

Δ. Ἀγγελῆς, Ἰδεολογικὰ ρεύματα τῆς Ὕστερης Ἀρχαιότητας, Ἀθήνα 2005, σσ. 29 – 56.

Ἱερώνυμος - ἅλωση τῆς Ρώμης (410)

 

...Ὅταν αὐτὰ τὰ πράγματα συνέβαιναν στὴν Ἱερουσαλήμ, μιὰ τρομερὴ φήμη ἦρθε σὲ μᾶς ἀπὸ τὴ Δύση. Ἀκούσαμε ὅτι ἡ Ρώμη πολιορκεῖτο, ὅτι οἱ κάτοικοί της ἐξαγόραζαν τὴν ἀσφάλειά τους δίνοντας χρυσάφι, κι ὅτι ὅταν μὲ τὸν τρόπο αὐτὸν τοὺς τελείωσαν τὰ πλούτη, πολιορκήθηκαν ξανά, ἔτσι ὥστε νὰ χάσουν ὄχι μόνο τὶς περιουσίες τους ἀλλὰ καὶ τὶς ζωές τους. Ἡ πόλη ποὺ εἶχε κυριεύσει ὅλον τὸν κόσμο, ἁλώθηκε. Ἔπεσε ἐξαιτίας τῆς πείνας προτοῦ καταληφθεῖ μὲ τὸ ξίφος. Λίγοι εἶχαν ἀπομείνει στὴν πόλη, ὥστε νὰ αἰχμαλωτιστοῦν. Ἡ τρέλλα τῆς πείνας βρῆκε διέξοδο σὲ φαύλη τροφή. Οἱ ἄνθρωποι κατέσχιζαν τὰ μέλη ἄλλων ἀνθρώπων, καὶ ἡ μητέρα δὲν λυπόταν τὸ βυζανιάρικο βρέφος της, κι εἰσήγαγε στὸ σῶμα της αὐτὸ ποὺ τὸ σῶμα της εἶχε γεννήσει. Ποιὸς μπορεῖ νὰ μιλήσει γιὰ τὴ νύχτα ἐκείνη, τῆς καταστροφῆς; ποιὸς θὰ μποροῦσε νὰ χύσει ἀρκετὰ δάκρυα γιὰ τοὺς θανάτους αὐτούς; Ἡ ἀρχαία πόλη, ποὺ γιὰ ἑκατονταετίες κυριαρχοῦσε στὸν κόσμο, ἔγινε ἐρείπια. Πτώματα εἶναι ριγμένα στοὺς δρόμους, καὶ τὸ ἀνθρώπινο μάτι ἀντικρύζει τὸ θάνατο σὲ κάθε σπιτικὸ ἀμέτρητες φορές.

Ἐπιστολὴ 127 στὴν Principia, 412 μ.Χ.

Ὁ αὐτοκράτορας - θεός

 

…Κατὰ κάποιο τρόπο, ὁ Αὐτοκράτορας ἦταν ταυτόχρονα ἀνθρώπινος καὶ θεῖος, ὥστε ἀνάλογα μὲ τὴν περίσταση νὰ χρησιμοποιεῖται ἡ μία ἢ ἡ ἄλλη ταυτότητα. […] …τὰ ὅρια μεταξὺ τοῦ θείου καὶ τοῦ ἀνθρώπινου στὴν ἑλληνορωμαϊκὴ παράδοση δὲν ἦταν τόσο ξεκάθαρα, ἀφοῦ εἶχε ἀναπτυχθεῖ μιὰ μυθολογία ποὺ προσέγγιζε τὴν ὅποια διαφορά, ἐνῶ πολλοὶ φιλόσοφοι μιλοῦσαν περὶ ἀθανασίας τῆς ἀνθρώπινης ψυχῆς, μὲ ἀποτέλεσμα ἡ παρουσίαση τοῦ Αὐτοκράτορα… μὲ θεϊκὰ χαρακτηριστικὰ νὰ μὴν ἦταν τόσο προκλητικὴ καὶ περίεργη. Ἐπίσης, ὁ θρησκευτικὸς ρόλος τοῦ Αὐτοκράτορα ἐνεῖχε τὰ χαρακτηριστικὰ τοῦ ἐνδιάμεσου μεταξὺ τῆς θείας καὶ ἀνθρώπινης σφαίρας, καθὼς ὁ Αὐτοκράτορας παρουσιαζόταν νὰ θυσιάζει στοὺς θεοὺς καὶ νὰ προβάλλεται ὅτι ἐνεργεῖ ἐκ μέρους τῆς Αὐτοκρατορίας. Οὐσιαστικά, ὁ Αὐτοκράτορας ἦταν τὸ σύμβολο τῆς εὐημερίας καὶ προόδου τῆς αὐτοκρατορίας, μὲ ἀποτέλεσμα οἱ ἄνθρωποι νὰ προσεύχονται στοὺς θεοὺς γιὰ τὴν ὑγεία του, καθὼς μέσῳ τοῦ Αὐτοκράτορα θὰ εὐημεροῦσαν καὶ οἱ ἴδιοι.

Γ. Γαϊτάνος, Ἡ ἔννοια τοῦ ὅρου «θρησκεία» στὴν πρωτοχριστιανικὴ γραμματεία [Collecta Academica 27], Θεσσαλονίκη 2017.

Ἀλλὰ καὶ αὐτό:

A. Momigliano, How Roman Emperors Became Gods, The American Scholar, 55.2 (1986), 181 - 193:

But there is one aspect of the imperial cult that must be stressed because it is essential. An element of its strength was paradoxically the fact that it was not universally accepted. Indeed it was often imposed on indifferent or reluctant subjects by zealous governors. The Acts of the Christian Martyrs will soon remind us that there was an element of brutal imposition in the imperial cult. Not everybody liked it. […] There is a characteristic absence of evidence that prayers were offered to emperors to perform a miracle (or even to induce a dream) […] To make things worse, there is some evidence that the boyfriend of Hadrian, Antinous, who was deified to please Hadrian, did accomplish miracles after his death […] We learn from Libanius that worshippers were given miracles by Julian after his death

Et in Arcadia Ego

Ἤμουν κι ἐγὼ στὴν Ἀρκαδία. 

Ἀλλὰ τῆς Αἰγύπτου. Τῆς βυζαντινῆς, φυσικά. Ἀλίμονο...