Ποιὸς κατέστρεψε τὶς μετόπες τοῦ Παρθενώνα;

Ὅπως εἶναι γνωστό, δὲν ὑπάρχει καμμία γραπτὴ ἢ ἄλλη πηγὴ ποὺ νὰ ἀποδίδει στοὺς Χριστιανοὺς τὴν καταστροφὴ-ἀπολάξευση τῶν ἀνατολικῶν, δυτικῶν καὶ βόρειων μετοπῶν τοῦ Παρθενώνα, κατὰ τὴν μετατροπή του σὲ ἐκκλησία ἢ ἀργότερα. Τὸ μόνο ἰσχυρὸ ἐπιχείρημα ποὺ συνηγορεῖ ὑπὲρ τῆς ἐκδοχῆς γιὰ καταστροφὴ τῶν γλυπτῶν ἀπὸ Χριστιανοὺς εἶναι τὸ ἑξῆς: Ἡ πρὸς δυσμὰς βόρεια μετόπη τοῦ Παρθενώνα (νο 32) γλίτωσε ἀπὸ τὴ καταστροφή. Αὐτὸ συνέβη γιατὶ ὅ,τι ἀπεικονιζόταν σὲ αὐτὴν θύμιζε στοὺς καταστροφεῖς τῶν ὑπολοίπων –κατεστραμμένων– μετοπῶν κάποια ἄλλη ἀπεικόνιση καὶ σκηνὴ τὴν ὁποία οἱ ἴδιοι σέβονταν καὶ τιμοῦσαν. Ἐφοσον ἡ σκηνὴ ποὺ ἀπεικονίζεται στὴν διασωθείσα μετόπη μοιάζει ἀρκετὰ μὲ τὴν σκηνὴ τοῦ Εὐαγγελισμοῦ, ὅπου ὁ ἀρχάγγελος Γαβριὴλ μιλᾶ στὴν Παναγία, τὸ συμπέρασμα εἶναι ὅτι αὐτοὶ ποὺ δὲν κατέστρεψαν τὴν μετόπη (καὶ κατ’ ἐπέκταση, αὐτοὶ ποὺ κατέστρεψαν τὶς ὑπόλοιπες) ἦταν Χριστιανοί.

Στὴν πραγματικότητα, τὸ ἐπιχείρημα αὐτὸ εἶναι ἀρχαιολογικῶς ἀβάσιμο. Ἐρευνητὲς ἔχουν ἐξετάσει τὴν ἀκριανὴ βόρεια μετόπη, καὶ ἔχουν διαπιστώσει ὅτι καὶ αὐτὴ ὑπέστη ἐκτεταμένη σκόπιμη ἀπολάξευση. Τὰ κεφάλια καὶ τῶν δύο μορφῶν ὑπέστησαν σκόπιμα χτυπήματα καὶ καταστράφηκαν· τὰ χέρια καὶ τὰ πόδια τους ὑπέστησαν ἐπίθεση. Γιὰ παράδειγμα, μόνο τὸ ἀποτύπωμα τοῦ ἀριστεροῦ ποδιοῦ τῆς καθιστῆς μορφῆς ὑφίσταται πλέον. Ὅλο τὸ ἀριστερὸ χέρι καταστράφηκε. Ὁ κορμὸς τῆς καθιστῆς μορφῆς (ποὺ ὑποτίθεται θύμιζε τὴν Παναγία στοὺς καταστροφεῖς τῶν λοιπῶν μετοπῶν) ὑπέστη κι αὐτὸς ἐπίθεση μὲ τσεκούρι. Τὸ ἀριστερὸ χέρι καὶ παλάμη τῆς ὄρθιας μορφῆς καταστράφηκαν. Τὸ ἐλεύθερο δεξί της χέρι κόπηκε. 

Εἶναι δύσκολο νὰ ὑποθέσει κάποιος ὅτι ἡ συμπεριφορὰ αὐτὴ συνιστᾶ δεῖγμα σεβασμοῦ πρὸς τὶς εἰκονιζόμενες μορφὲς τῆς συγκεκριμένης μετόπης. Ὁ βανδαλισμός τους σημαίνει ὅτι αὐτὲς δὲν θύμιζαν τίποτε θρησκευτικὰ οἰκεῖο στοὺς καταστροφεῖς. Ἐὰν δὲν θύμιζαν τίποτε οἰκεῖο, τότε οὐδέποτε οἱ καταστροφεῖς τῶν ἄλλων μετοπῶν ἐξέλαβαν τὴν βόρεια μετόπη νο 32 ὡς σκηνὴ τοῦ Εὐαγγελισμοῦ. Ἐὰν τὴν εἶχαν ἐκλάβει ἔτσι, δὲν θὰ τὴν πελεκοῦσαν ἀλύπητα. Δηλαδή, δὲν ὑπῆρξε ποτὲ στὴν πραγματικότητα χριστιανικὴ «ἐπανερμηνεία» της, ἡ ὁποία νὰ ἀποδεικνύει ὅτι «οἱ ἄλλες μετόπες καταστράφηκαν ἐπειδὴ δὲν ἔγινε χριστιανικὴ ἐπανερμηνεία τους, ὅπως τῆς βόρειας νο 32». Δὲν ὑπάρχει ἀπόδειξη ποὺ νὰ δείχνει ὅτι οἱ καταστροφεῖς τῶν λοιπῶν μετοπῶν ἦταν Χριστιανοὶ ἐπειδὴ ἐκεῖνοι ποὺ προστάτεψαν τὴν βόρεια μετόπη νο 32 ἦταν Χριστιανοί, γιατὶ ἁπλούστατα καὶ ἡ μετόπη νο 32 βανδαλίστηκε. 

Μοιάζει ἀπίστευτο, κι ὅμως μέχρι τὸ 2007, κανεὶς δὲν εἶχε παρατηρήσει τὸ εὖρος τῆς ἐσκεμμένης καταστροφῆς τῆς μετόπης. Ἔτσι, ἡ θεωρία ποὺ πρωτοδιατυπώθηκε τὸ 1933 (G. Rodenwaldt, Interpretatio Christiana Archäologische Anzeiger 48 (1933) 401–405) ἐξακολουθοῦσε νὰ γίνεται ἀποδεκτή.

Τὰ λοιπὰ ἐπιχειρήματα περὶ χριστιανικῆς καταστροφῆς ποὺ κατὰ καιροὺς ἔχουν διατυπωθεῖ εἶναι ἐξίσου ἀβάσιμα. Ἡ θεωρία τῆς «κόπωσης τῶν καταστροφέων» δὲν μπορεῖ νὰ ἐξηγήσει γιατί οἰ «τόσο κουρασμένοι» καταστροφεῖς δὲν συνέχισαν τὸ ἔργο τους σὲ ὅλες τὶς πλευρὲς τοῦ Παρθενώνα ἔπειτα ἀπὸ ἕνα ἀπαραίτητο διάλειμμα. Γιατί ἐπὶ 1.000 χρόνια οἱ καταστροφεῖς παρέμειναν κουρασμένοι καὶ δὲν συνέχισαν, οἱ ἴδιοι ἢ ἄλλοι, τὸν βανδαλισμό; Ἡ θεωρία τῆς χριστιανικῆς ἐπανερμηνείας τοῦ δυτικοῦ ἀετώματος (καὶ τοῦ μεγαλύτερου μέρους τοῦ ἀνατολικοῦ) μᾶς ὁδηγεῖ στὸ ἀδιέξοδο τῶν ὑποθετικῶν χριστιανικῶν ἐπανερμηνειῶν. Ἔτσι, ἡ σκηνὴ τῆς ἔριδας μεταξὺ Ἀθηνᾶς καὶ Ποσειδώνα στὸ δυτικὸ ἀέτωμα, ἔχει ἑρμηνευθεῖ ἀπὸ νεότερους ἐρευνητὲς ὡς ἡ Ἀνάληψη τοῦ Ἠλία στοὺς οὐρανούς, ἐπειδὴ ὑπάρχουν δύο ἅρματα, ἕνα ἀπὸ τὴν πλευρὰ κάθε θεοῦ. Ὡστόσο τὰ ἅρματα εἶναι δύο, καὶ ὄχι ἕνα. Οἱ μορφὲς ποὺ τὰ ὁδηγοῦν δὲν εἶναι κεντρικές. Ἐπιπλέον, στὸ κέντρο βρίσκονται μιὰ γυναικεία μορφὴ καὶ μιὰ ἀνδρικὴ γυμνὴ μορφή. Τί σχέση μποροῦν αὐτὲς νὰ ἔχουν μὲ τὴν Ἀνάληψη τοῦ Προφήτη Ἠλία; Ὅπως καταλαβαίνει κανείς, μὲ βάση καὶ τὴν κατάρριψη τῆς ὑπόθεσης γιὰ χριστιανικὴ ἐπανερμηνεία τῆς βόρειας μετόπης νο 32, στὴν πραγματικότητα οἱ νεότεροι ἐρευνητὲς ἔπλαθαν οἱ ἴδιοι ἀνύπαρκτες χριστιανοβυζαντινὲς ἑρμηνεῖες, ποὺ δὲν μαρτυροῦνται σὲ γραπτὲς ἢ ἄλλες χριστιανοβυζαντινὲς πηγές. Εἶναι τόσο ἀκλόνητη ἡ πεποίθηση ὅτι οἱ Χριστιανοὶ κατέστρεψαν τμῆμα τῶν γλυπτῶν, ὥστε ἐφευρίσκονται καὶ προτείνονται δῆθεν χριστιανικὲς μεσαιωνικὲς ἐπανερμηνεῖες τῶν ἀρχαίων γλυπτῶν ὡς ὁ λόγος διάσωσής τους. Τὸ βάρος τῆς ἀπόδειξης φυσικὰ ἔπεφτε καὶ πέφτει σὲ ὅσους προτείνουν διάφορες ἐπανερμηνεῖες.

Ἡ μὴ καταστροφὴ (α) τῆς ζωφόρου τοῦ Παρθενώνα, ποὺ περιέτρεχε ὅλο τὸ κτήριο, (β) τῶν νότιων μετοπῶν, (γ) τοῦ δυτικοῦ ἀετώματος καὶ (δ) μεγάλου μέρους τοῦ ἀνατολικοῦ δὲν ἐξηγεῖται μὲ βάση τὴν ὑπόθεση τῆς χριστιανικῆς ἐπανερμηνείας. Τὸ ἐπιχείρημα ὅτι ἡ νότια πλευρὰ δὲν φαινόταν ἀρκετά, εἶναι ἀδύναμο ὅπως παρατηρεῖ ὁ Ἄγγελος Δεληβορριᾶς. Θὰ ἦταν πολὺ εὔκολο, δεδομένου ὅτι εἴσοδος στὴν ἐκκλησία ὑπῆρχε καὶ ἀπὸ τὰ νότια, νὰ παρατηρήσει, εἰσερχόμενος, κάποιος τοὺς Κένταυρους ποὺ ἀπεικονίζονταν στὶς μετόπες καὶ δὲν βανδαλίστηκαν. Τὸ ἴδιο ἀδύναμο εἶναι τὸ ἐπιχείρημα ὅτι ἡ ζωφόρος δὲν φαινόταν καλά: Εἶναι γνωστὸ ὅτι στὰ βυζαντινὰ χρόνια (καὶ ἤδη ἀπὸ τὰ ὕστερα ρωμαϊκά) μόνο ὁ σηκὸς εἶχε στέγη, καὶ ὅτι ἡ περίσταση ἦταν ἀκάλυπτη. Συνεπῶς, τὸ φῶς τοῦ ἥλιου ἔπεφτε στὴ ζωφόρο, καὶ θὰ τὴν καθιστοῦσε εὔκολα παρατηρήσιμη. Κανεὶς δὲν θὰ σκάλιζε κάτι τὸ ὁποῖο δὲν θὰ ἦταν δυνατὸν νὰ παρατηρηθεῖ ἀπὸ κανέναν. Ἡ χωρὶς γνωστὴ χριστιανικὴ ἐπανερμηνεία σκηνὴ τοῦ δυτικοῦ ἀετώματος ἦταν ἀναγκαστικὰ ὁλοφάνερη σὲ καθένα ποὺ πλησίαζε τὴν ἐκκλησία ὥστε νὰ εἰσέλθει σὲ αὐτήν. Ὅσο γιὰ τὸ χαμένο κεντρικὸ ἀνατολικὸ ἀέτωμα, μόνο θεωρίες μποροῦν νὰ ἐξηγήσουν τὴν ἐξαφάνισή του. Ὁρισμένοι ἔχουν κάνει λόγο γιὰ καταστροφὴ ἤδη κατὰ τὴν πυρκαγιὰ τοῦ 3^ου μ.Χ. αἰώνα. (Ian Jenkins, The Parthenon sculptures, σ. 23). Ἄλλοι ὑποστηρίζουν ὅτι τὸ κεντρικὸ μπλὸκ τῆς ἀνατολικῆς ζωφόρου ἔμεινε ἄθικτο, δηλαδὴ ὅτι προκειμένου νὰ δημιουργηθεῖ ἡ ἁψίδα τῆς ἐκκλησίας δὲν καταστράφηκε ἀλλὰ τὸ κατέβασαν καὶ τὸ ἄφησαν ἀνέπαφο στὸ ἔδαφος (M. Robertson, The Parthenon frieze, σ. 14). Ἀφοῦ τίποτε δὲν μαρτυρεῖται, μόνο ὑποθέσεις μποροῦμε νὰ κάνουμε. 

Ἂν ὅμως δὲν ὐπάρχει καμμία γραπτὴ πηγὴ ποὺ κάνει λόγο γιὰ χριστιανικὸ βανδαλισμό, ὑπάρχει ἕνας Τοῦρκος Μουσουλμάνος ποὺ μᾶς μεταφέρει τὴν παράδοση σχετικὰ μὲ τὴν καταστροφὴ τῶν γλυπτῶν τοῦ Παρθενώνα ἀπὸ Ἄραβες τοῦ Μεσαίωνα. Ὁ Τοῦρκος αὐτὸς εἶναι ὁ γνωστὸς Ἐβλιγιὰ Τσελεμπή, ποὺ πέρασε ἀπὸ τὴν Ἀθήνα τὸ 1667.

Δυστυχῶς, σὲ γνωστὴ νεοελληνικὴ μετάφραση τοῦ κειμένου («λογοτεχνικὴ ἀπόδοση» Ν. Χειλαδάκης, Ἐβλιὰ Τσελεμπή, Ταξίδι στὴν Ἑλλάδα, Ἀθήνα χ.χ., σσ. 174 καὶ 178), βασισμένη σὲ παλαιότερες μεταφράσεις ποὺ ἔγιναν στὴν καθαρεύουσα, τὸ ἐπίμαχο σημεῖο τοῦ κειμένου δὲν ἀποδίδεται σωστά: 

Τὰ χρόνια ποὺ στὴν Ἀραβία καὶ τὸ Μαρόκο διαφέντευαν οἱ Ὁμεϊάδες, ὁ σουλτάνος Ἀλὶ Ἀμὶρ Ἀλ Μανσούρ –ἐπικεφαλὴς χιλίων πλοίων– ἐξεστράτευσε καὶ κατέλαβε τὰ νησιά: Σικελία καὶ Κρήτη, καθὼς καὶ τοῦτο ἐδῶ τὸ κάστρο τῶν Ἀθηνῶν. Αὐτὸς ἀφαίρεσε ἀπὸ τὸ ναὸ τὰ πολύτιμα καντίλια, μαζὶ μὲ τὶς χρυσὲς ἁλυσίδες τους, καθὼς κι ἕνα σωρὸ ἀπ’ τὰ σπουδαῖα ἀγάλματα. […] Ὁ τύραννος Ἲμπν Ἀλὶ Ἀμὶρ Ἀλ Μανσούρ, χάνος τῆς Ἀραβίας […] ἅρπαξε τὰ διαμάντια καὶ ξεκόλλησε τὰ πετράδια καὶ κατάκλεψε τὰ πολύτιμα ἱερὰ σκεύη τοῦ ναοῦ, τὰ διαμαντοστόλιστα καντίλια καὶ τὰ βαρύτιμα κηροπήγια, βάζοντας ἀπὸ πάνω καὶ φωτιά.

Πρέπει ἑπομένως νὰ ἀνατρέξουμε σὲ ἕναν ἀπὸ τοὺς ἐκδότες ὁλόκληρου τοῦ ὀκτάτομου τουρκικοῦ συγγράμματος (Evliya Çelebi Seyahatnamesi τ. 8, ἔκδοση 2003), τὸν Robert Dankoff (οἱ ἄλλοι δύο εἶναι Τοῦρκοι), ὁ ὁποῖος ἀργότερα μαζὶ μὲ τὸν Sooyong Kim, ἐξέδωσε μετάφραση τμημάτων τῶν περιηγήσεων τοῦ Τσελεμπῆ. Σὲ αὐτὰ περιλαμβάνεται καὶ ἡ ἀναφορὰ στὸν Παρθενώνα, ποὺ μᾶς ἐνδιαφέρει (An Ottoman Traveler. Selections from the Book of Travels of Evliya Celebi, London 2010, σσ. 272, 276):

during the reign of the Umayyads, Sultan Mansur came from the Maghreb with 1,000 ships and conquered the islands of Crete and Sicily, and also conquered this walled town of Athens. He took away the above- mentioned carbuncle lamps and the chains of jewels and thousands of precious idols and candlesticks and jewel-encrusted crosses. […] when that terrible Sultan of the West, King Mansur, conquered this province, he gouged out the jewel-eyes of all the statues and ‘blinded’ them. He plundered all of the precious bejewelled lamps and candlesticks and carbuncles and crucifixes. He removed the rubies from the domes in the outer courtyard and set fire to the courtyard – some places are still shrivelled from the depredation of that fire.

Βλέπουμε λοιπόν, ὅτι τὸ κείμενο τοῦ Τσελεμπὶ λέει ὅτι ὁ Μανσοὺρ ἀπολάξευσε τὰ μάτια τῶν γλυπτῶν τοῦ Παρθενώνα, βανδαλίζοντάς τα (κι ὄχι ὅτι «ξεκόλλησε τὰ πετράδια» ἀπὸ τὸ ναό). Αὐτὴ εἶναι ἡ μοναδικὴ γραπτὴ μαρτυρία γιὰ τὴν καταστροφὴ τῶν γλυπτῶν τοῦ Παρθενώνα. Μάλιστα, διαβάζουμε ὅτι ὁ Μανσοὺρ κατὰ τὴν ἐπιδρομή του ἅρπαξε ἀγάλματα τὰ ὁποῖα βρισκόταν στὸν Παρθενώνα.

Ὑπῆρξε ὅμως τέτοιος ἄραβας ἐπιδρομέας; Καταρχάς, ὄντως ὑπῆρξε κάποιος φατιμίδης χαλίφης μὲ τὸ ὄνομα al-Mansur ποὺ βασίλευε στὸ Μαγκρέμπ μεταξὺ 946-953, ἐπέβλεψε τὴν ἐπανεγκαθίδρυση τῆς ἀραβικῆς κυριαρχίας στὴ Σικελία, καὶ ποὺ ἔκανε ἐπιδρομὲς στὴν Καλαβρία τῆς Ἰταλίας. Δὲν ὑπάρχουν ἀραβικὲς πηγὲς ποὺ νὰ κάνουν λόγο γιὰ τὴν κυριαρχία του στὴν Κρήτη. Ὡστόσο, εἶναι γνωστὸ ὅτι τὸ ἀραβικὸ ἐμιράτο τῆς Κρήτης, τὴν ἴδια περίοδο, ἔκανε τακτικὰ ἐπιδρομὲς στὸ Αἰγαῖο, φτάνοντας ἕως τὴ Θεσσαλονίκη καὶ τὸν Ἑλλήσποντο· σὲ μιὰ ἀπὸ αὐτὲς προκειμένου ὁ ἀραβικὸς στόλος τοῦ ἐμιράτου νὰ ἀποφύγει τὸ βυζαντινὸ στόλο τοῦ Ὠορύφα ποὺ τὸν καταδίωκε ἐρχόμενος ἀπὸ τὸ βορρᾶ, ἔπλευσε στὸν Κορινθιακὸ κόλπο. Μποροῦμε ἄραγε νὰ ὑποθέσουμε ὅτι ἔχοντας ἁλώσει τὴ Θεσσαλονίκη τὸ 904, οἱ Ἄραβες τοῦ ἐμιράτου τῆς Κρήτης δὲν θὰ δοκίμαζαν ποτὲ νὰ καταλάβουν καὶ νὰ διαγουμίσουν τὴ γειτονικὴ Ἀθήνα; Τὸ ὄνομα Μανσούρ, βεβαίως, διόλου σπάνιο δὲν εἶναι κατὰ τὴν ἐποχὴ ἐκείνη.

Ἔτσι, ἡ ὑπόθεση γιὰ τὴν καταστροφὴ τῶν γλυπτῶν τοῦ Παρθενώνα ἀπὸ τοὺς Χριστιανοὺς εἶναι ἀτεκμηρίωτη καὶ  ἀρχαιολογικῶς ἀστήρικτη, καὶ ταυτόχρονα ἡ μόνη γραπτὴ μαρτυρία (ἔστω καὶ μεταγενέστερη) ἀναφέρει ὡς καταστροφεῖς τῶν γλυπτῶν ἄραβες ἐπιδρομεῖς τοῦ 10ου αἰώνα. 

Ἡ βόρεια μετόπη νο 32

Βασικὴ πηγή: B. Anderson, The Defacement of the Parthenon Metopes, GRBS 57 (2017) 248-260.