Οἱ πρόσφυγες στὴν Ὕστερη Ἀρχαιότητα

R. Mathisen, Refugees, στό: G. W. Bowersock – P. Brown – O. Grabar (ἐκδ.), Late Antiquity. A Guide to the Post-Classical World, Cambridge MA 1999, 665-666:

Στὴν Ὕστερη Ἀρχαιότητα […] πολλοὶ (σημ.: κάτοικοι τῆς Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας) προσφυγοποιήθηκαν ὡς ἀποτέλεσμα τῆς ἄφιξης καὶ τῆς ἐγκατάστασης (στὴν ἑνιαία Ρωμαϊκὴ Αὐτοκρατορία) τῶν βαρβάρων. Πράγματι, μερικοὶ πρόσφυγες ἦταν οἱ ἴδιοι βάρβαροι, ὅπως […] οἱ Γότθοι ποὺ πέρασαν τὸν Δούναβη κατὰ τὴ δεκαετία τοῦ 340 ἐξαιτίας τῶν διώξεων ἐκ μέρους τῶν Βησιγότθων. Τὸ 376, ἀκολούθησε ἕνα πολὺ μεγαλύτερο κύμα Γότθων, ποὺ ἔφευγαν νὰ σωθοῦν ἀπὸ τοὺς Οὕνους. Αὐτὸ ἦταν ἡ ἀπαρχὴ τῶν λεγομένων βαρβαρικῶν εἰσβολῶν, ποὺ προκάλεσαν μεγάλη ἀναταραχὴ στοὺς ρωμαϊκοὺς πληθυσμοὺς στὰ ἑπόμενα χρόνια.

Ὁ ἱσπανὸς ρήτορας Ὀρόσιος συμβούλευε ὅσους ἐπηρεάζονταν (ἀπὸ τὶς εἰσβολές), «ὅταν διώκεστε σὲ μιὰ πόλη, φεύγετε σὲ ἄλλη». Πολλοὶ ἀκολούθησαν τὴ συμβουλή του. Ἡ φυγὴ τῶν ρωμαϊκῶν πληθυσμῶν ἀπὸ τὴν Ἱσπανία, τὴν Ἰταλία, τὴν Ἀφρική (σημ.: τὴ Βορειοδυτική), τὴ Βρετανία, τὴν Ἰλλυρία κι ἀλλοῦ παρατηρεῖται κατὰ τὸν πρώιμο 5ο αἰ. Πολλοὶ (ρωμαῖοι) πρόσφυγες ἁπλὰ μετακινήθηκαν σὲ πιὸ ἀσφαλεῖς περιοχὲς τῆς ἴδιας ἐπαρχίας. Γιὰ παράδειγμα, κατὰ τὴ δεκαετία τοῦ 410, ἀρκετοὶ ἀριστοκράτες τῆς βόρειας καὶ κεντρικῆς Γαλατίας κατέφυγαν στὸ νησὶ τοῦ Ἁγίου Ὀνοράτου. Μερικοὶ ἐπέστρεψαν σύντομα ὅταν ἡ ἀπειλὴ ἀποδείχθηκε ὅτι ἦταν λιγότερο σοβαρὴ ἀπὸ ὅ,τι νόμιζαν.

Κατὰ τὴ δεκαετία τοῦ 470, τέσσερις κληρικοὶ ὑφιστάμενοι τοῦ ἐπισκόπου Βερντὲν Πολυχρόνιου κατέφυγαν στὴ Σὰρτρ καὶ ἔγραψαν μὲ θλίψη ὅτι «Ὑποχρεωθήκαμε ἀπὸ σοβαρὴ ἀνάγκη νὰ ἀφήσουμε τὴν πατρίδα, καὶ ἡ ἀτυχία ποὺ σὲ ἔκανε ἐξόριστο ἀπὸ τὴ γῆ σου ὑποχρέωσε κι ἐμᾶς νὰ αὐτοεξοριστοῦμε». Στὴ Βόρειο Ἀφρική, μερικοὶ Ρωμαῖοι κατέφυγαν στὰ δυτικά, στὴ Νουμιδία καὶ τὴ Μαυριτανία.

Κάποιοι ἄλλοι πρόσφυγες πῆγαν ἀκόμη πιὸ μακριά. Ὁ Ρουτίλιος Ναματιανὸς περιέγραψε τὸν Βικτωρίνο, κάτοικο τῆς Τουλούζης καὶ πρώην βικάριο τῆς Βρετανίας, ὡς «ἕναν περιπλανώμενο, ποὺ ὑποχρεώθηκε ἀπὸ τὴν ἅλωση τῆς Τουλούζης νὰ ἐγκατασταθεῖ στὴν Τοσκάνη…».

Ὁ Ἄβιτος τῆς Bracara Augusta (Braga – σημ.: Πορτογαλία) ἔγραψε γιὰ τὴν ἀδυναμία του νὰ ἐπιστρέψει στὴν πατρίδα ἔπειτα ἀπὸ τὸ ταξίδι του στοὺς Ἁγίους Τόπους: «Ὅμως, ἡ ἐπιθυμία μου ἐμποδίζεται ἀπὸ τὸ ἐχθρὸ ὁ ὁποῖος ἔχει διασπαρεῖ σὲ ὅλη τὴν Ἱσπανία». Οἱ βορειοαφρικανικοὶ ρωμαϊκοὶ πληθυσμοὶ γλίτωσαν τὴ ἐπέλαση τῶν Βανδάλων μὲ τὸ νὰ διαφύγουν στὴν Ἰταλία καὶ τὴν Ἀνατολὴ καὶ στὴ Συρία.

Μερικοὶ πρόσφυγες στάθηκαν ἱκανοὶ νὰ διατηρήσουν τὸ ἐπίπεδο ζωῆς τους καλύτερα ἀπὸ ἄλλους. Ἡ Πλακιδία, κόρη τοῦ δυτικοῦ αὐτοκράτορα Βαλεντιανοῦ Γ΄, αἰχμαλωτίστηκε κατὰ τὴν ἅλωση τῆς Ρώμης ἀπὸ τοὺς Βανδάλους τὸ 455 καὶ ἀπήχθη στὴν Καρχηδόνα […]. Τελικά, ἀπελευθερώθηκε […]. Ἄλλοι ἀριστοκράτες ὡστόσο, δὲν ἦταν τόσο τυχεροί. Ὁ Ρουτίλιος Ναματιανὸς γράφει γιὰ τὸν Γαλάτη πρόσφυγα Prodatius «Ἀντάλλαξε τὴν πατρικὴ περιουσία του γιὰ μέτριες ἐκτάσεις γῆς στὴν Οὐμβρία (Ἰταλία) […] ἐπιτηρεῖ μικρὰ πράγματα ἀντὶ γιὰ μεγάλα.»

Ἡ πολιτικὴ ἀναστάτωση δημιούργησε περισσότερους δυστυχεῖς πρόσφυγες μεταξὺ τῶν λιγότερο προνομιούχων. Στὴ δεκαετία τοῦ 470, ἕνας διάκος ἐγκατέλειψε τὴν περιουσία του στὸ βασίλειο τῶν Βησιγότθων (σημ.: Ἱσπανία), ἔγινε πελεγρίνος (περιπλανώμενος), καὶ κατέφυγε στὴν Ὀσέρ (Βουργουνδία), «ἀποφεύγοντας τὸν ἀνεμοστρόβιλο τῆς γοτθικῆς λεηλασίας».

Λίγο μετά, ὁ Ρουρίκιος τῆς Λιμὸζ ἔκανε λόγο γιὰ τὸν ἱερέα Possessor, ποὺ «προκειμένου νὰ μὴ χάσει τὴ ζωή του μὲ πολὺ σκληρὸ θάνατο, αὐτοεξορίστηκε ἀπὸ τὴν πατρίδα του».

Γιὰ ὅλα αὐτὰ τὰ ἄτομα, ἡ ἐπιλογὴ μεταξὺ φυγῆς καὶ παραμονῆς θὰ ἦταν δύσκολη. Μερικοὶ ἀριστοκράτες ἁπλὰ ἔκαναν κακὲς ἐπιλογές. Ὁ Παυλίνος τῆς Πέλλας σκέφτηκε νὰ ἀφήσει τὴ Γαλατία γιὰ νὰ γλιτώσει ἀπὸ τοὺς βάρβαρους «τῶν ὁποίων οἱ ἐπαναλαμβανόμενες ἐχθρικὲς πράξεις, τὶς ὁποῖες ὑπέφερα ἐνόσω καθυστεροῦσα, μὲ ἔπεισαν ὅτι πρέπει νὰ φύγω ἀπὸ τὴν πατρίδα μου ὅσο γρηγορότερα γίνεται». Ἀλλὰ τελικά, διάλεξε νὰ παραμείνει κατηγορώντας τὴ σύζυγό του γιὰ τὴν ἄρνησή της νὰ φύγει. Ὡς ἀποτέλεσμα, βίωσε ὅ,τι ἀποκαλεῖ «διαρκὴς ἐξορία φτώχειας». Ἡ κόρη του, ὡστόσο, ἦταν πιὸ ἀποφασιστική: «Φεύγοντας ἀπὸ τὴν πατρίδα της, ἀπέφυγε τὴν κοινὴ ἐρήμωση».

Κι ὅσο γιὰ τὸ λόγο γιὰ τὸν ὁποῖο μερικοὶ δὲν τὸ ἔσκαζαν, ὁ Salvianus τῆς Μασσαλίας ἐξηγεῖ, «Πράγματι, μόνο νὰ θαυμάσω μπορῶ ὅτι ὅλοι οἱ ἐξαρτημένοι ἐκπτωχευμένοι δὲν φεύγουν ὅλοι μαζί, ἐκτὸς κι ἂν δὲν τὸ κάνουν ἐπειδὴ εἶναι ἀνήμποροι νὰ μεταφέρουν τὴν περιουσία τους καὶ τὰ μικρὰ ἐνδιαιτήματα καὶ τὶς οἰκογένειές τους». […]

Ἡ (ρωμαϊκή) νομοθεσία ὡστόσο, προσπαθοῦσε νὰ ἀνακουφίσει ἐκείνους τῶν ὁποίων ἡ ζωὴ εἶχε ἀναστατωθεῖ […] Οἱ βορειοαφρικανοὶ (ρωμαῖοι) πρόσφυγες ἔλαβαν ἀναστολὴ χρεῶν καὶ γαῖες στὴ Νουμιδία καὶ τὴ Μαυριτανία ὡς ἀποζημίωση γιὰ ὅσα ἔχασαν. Καὶ πρόσφυγες δικηγόροι ἀπέκτησαν εἰδικὴ ἄδεια ἐξάσκησης τοῦ ἐπαγγέλματός τους στὴν Ἰταλία. […]
 

Γιὰ ὅσους ἦταν ἀνίκανοι νὰ διαφύγουν φυσικὰ ἀπὸ τὶς περιοχὲς μὲ προβλήματα, ὑπῆρχε πάντα ἡ ἐναλλακτικὴ ἐπιλογὴ τοῦ νὰ γίνουν «μεταφορικὰ πρόσφυγες».

Τὸ βιβλίο στὸ ὁποῖο βρίσκεται τὸ παραπάνω ἄρθρο εἶναι τοῦ 1999. Κατοπινὲς ἀντίστοιχες προσπάθειες, ὅπως τὸ Oxford Dictionary of Late Antiquity (2018) δὲν περιέχουν λῆμμα γιὰ πρόσφυγες. Ἔχει βέβαια, τὸ τελευταῖο, τὸ λῆμμα Barbarian migrations (Peter Heather).