Ἡ ἀνεπάρκεια τῶν Λατινικῶν ...καὶ τῶν Ἑλληνικῶν

πηγή: agroschurch.com

Δυὸ μεγάλοι ἐκκλησιαστικοὶ Πατέρες τοῦ 4ου αἰ. γράφουν γιὰ τὴν ἀνεπάρκεια τῆς λατινικῆς γλώσσας.

Τὸ 375, ὁ Βασίλειος γράφει μιὰ ἐπιστολὴ πρὸς τὸν ὀρθόδοξο κόμη Τερέντιο (παρ. 4):

Τὸ ὅτι ὑπόσταση καὶ οὐσία δὲν εἶναι τὸ ἴδιο, νομίζω ὅτι τὸ σημείωσαν οἱ ἴδιοι οἱ ἀδελφοὶ ἀπὸ τὴ Δύση, καθ' ὅσον, ἀντιλαμβανόμενοι τὴ φτώχεια τῆς γλώσσας τους, σὲ ἕνα σημεῖο παρέθεσαν τὸν ὅρο «οὐσία» μὲ τὴν ἑλληνικὴ λέξη, οὕτως ὥστε, ἂν ὑπάρχει κάποια διαφορὰ ἐννοιολογική, νὰ διασωθεῖ αὐτὴ κατὰ τὴν εὐκρινὴ καὶ ἀσύγχυτη διαφορὰ τῶν ὅρων.

Μεταφορὰ στὴ δημοτικὴ τῆς μετάφρασης τοῦ Π. Χρήστου, Μ. Βασιλείου ἔργα, τ. 1 [Ἕλληνες Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας 1], Θεσσαλονίκη 1972, σ. 331.

Πέντε χρόνια ἀργότερα, τὸ 380, στὴν Κωνσταντινούπολη ὁ Γρηγόριος ὁ Ναζιανζηνὸς ἐκφωνεῖ τὸν λόγο του ΚΑ’, Εἰς τὸν μέγαν Ἀθανάσιον, 35:

Σὲ συσχετισμὸ μὲ τὴν ὀρθὴ πίστη μιλᾶμε ἐμεῖς γιὰ μιὰ οὐσία καὶ τρεῖς ὑποστάσεις. Τὸ ἕνα δηλώνει τὴ φύση τῆς θεότητας, τὸ ἄλλο τὶς ἰδιότητες τῶν τριῶν. Μὲ ὅμοιο τρόπο τὰ ἐννοοῦν καὶ οἱ Ἰταλοί, δὲν μποροῦν ὅμως, ἀπὸ τὴν ἀνεπάρκεια τῆς γλώσσας καὶ τὴν ἔλλειψη κατάλληλων λέξεων νὰ διακρίνουν τὴν οὐσία ἀπὸ τὴν ὑπόσταση καὶ γι’ αὐτὸ εἰσάγουν στὴ θέση τῆς δεύτερης τὰ πρόσωπα, γιὰ νὰ μὴν ἀναγκαστοῦν νὰ δεχτοῦν τρεῖς οὐσίες. Τὸ ἀποτέλεσμα εἶναι λίαν γελοῖο καὶ ἀξιολύπητο.

Ἐκδημοτικισμένη ἐκδοχὴ τῆς μετάφρασης τοῦ Ἰ. Σάκαλη, Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου ἅπαντα, τ. 6 [Ἕλληνες Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας 48], Θεσσαλονίκη 1980, σσ. 91-93.

 

Εἶναι γνωστὸ ὅτι τὸν 4ο αἰ., ὁ Λιβάνιος διαμαρτυρόταν γιὰ τὴν ἐπέκταση τῆς ἐπιρροῆς τῶν Λατινικῶν στὴν Ἀνατολή, καθὼς αὐτὰ ἦταν ἡ γλώσσα τῶν νόμων καὶ ἦταν ἀπαραίτητα γιὰ τοὺς φοιτητὲς τῆς νομικῆς σχολῆς στὴ Βηρυτό. Ὡστόσο, ὁ αὐτοπροσδιοριζόμενος ὡς «πρώην στρατιώτης καὶ Ἕλληνας» (Rerum Gestarum, 31.16.9: miles quondam et Graecus) Ἀμμιανὸς Μαρκελλίνος, πιθανότατα μὲ καταγωγὴ τὴν Ἀντιόχεια, συνέγραψε τὸ ἱστορικὸ ἔργο του στὰ λατινικά.

Ἀπὸ τὴν ἄλλη, καὶ οἱ λατινόφωνοι ἔκαναν ὅ,τι μποροῦσαν. Ὁ ἅγιος Ἱερώνυμος πρὸς τὸ τέλος τοῦ ἔργου  του De Viris Illustribus (135) ἀναφέρεται στὸν ἑαυτό του καὶ στὰ συγγράμματά του ἕως τὸ 392 (ἔτος συγγραφῆς τοῦ D.V.I.)· καὶ γράφει γιὰ τὴν λατινικὴ μετάφραση τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης ἀπὸ τὸ ἑβραϊκὸ καὶ ὄχι τὸ ἑλληνικὸ κείμενο:

Μετέφρασα πιστῶς τὴν ἑλληνικὴ Καινὴ Διαθήκη, τὴ δὲ Παλαιὰ Διαθήκη μετέφρασα σύμφωνα μὲ τὴν ἑβραϊκὴ ἀλήθεια [Hebraica veritas]

(Μτφ. Κ. Σιαμάκης, Ἱερώνυμου De Viris Illustribus. Πηγὲς καὶ πρότυπα, Θεσσαλονίκη 1992, σ. 235).

 

Ὅμως δὲν θεωρήθηκε μόνο ἡ Λατινικὴ ἀκατάλληλη γιὰ τὴν ὑψηλὴ θεωρία. Καὶ ἡ Ἑλληνικὴ ἦταν ἀκατάλληλη· τουλάχιστον γιὰ τοὺς Ἐθνικοὺς («Ἕλληνες») τῆς Αἰγύπτου, τῆς Συρίας καὶ τῆς Μεσοποταμίας.

 

Τὰ Χαλδαϊκὰ Λόγια, πολὺ δημοφιλὲς σύγγραμμα μεταξὺ τῶν Ἐθνικῶν, ποὺ σώζονται πολὺ ἀποσπασματικὰ καὶ γράφτηκαν τὸν 2ο αἰ. μ.Χ. ἀπὸ τὸν Ἰουλιανὸ τὸν θεουργὸ μὲ καταγωγὴ τὴν Χαλδαία (περιοχὴ τῆς Βαβυλώνας), ζητοῦν τὴ διατήρηση τῶν μὴ ἑλληνικῶν ὅρων καὶ ἐμμέσως πλὴν σαφῶς ἀπαγορεύουν τὴ μετάφρασή τους στὰ ἑλληνικά, γιατὶ χάνεται ἡ δύναμη τῆς τελετῆς καὶ τῆς ἐπίκλησης τῶν θεῶν:

Ἀπόσπασμα 150 (μτφ. R. Majercik, The Chaldean Oracles, Leiden 1989):

ὀνόματα βάρβαρα μήποτ' ἀλλάξῃς. Αὐτὸ σημαίνει ὅτι τὰ ὀνόματα εἶναι θεοπαράδοτα σὲ κάθε ἔθνος καὶ ἔχουν ἄρρητη δύναμη κατὰ τὶς τελετές.

 

Ὁ Σύρος Ἰάμβλιχος (τέλη 3ου αἰ. - ἀρχὲς 4ου), Περὶ Μυστηρίων, 7.5 (<Περὶ τῶν αἰγυπτίων μυστηρίων>, ἔκδ. S. J. Places, Jamblique Les Mystéres d’Égypte, Paris 1966, σσ. 231-232), ἐξηγητὴς καὶ ὁπαδὸς τῶν χαλδαϊκῶν λόγων, δείχνει τὶς ἀρνητικὲς ἐπιπτώσεις ποὺ εἶχε γιὰ τὴ θρησκεία ἡ ἀντικατάσταση τῶν μὴ ἑλληνικῶν γλωσσῶν μὲ τὴν Ἑλληνική:

Τώρα, λοιπόν, γιὰ τὸ ὅτι τὰ πάντα, καὶ τὰ ὀνόματα (σημ.: τῶν θεῶν) καὶ οἱ προσευχὲς ἔχουν σχεδὸν σβήσει, φταίει τὸ ἑξῆς, ὅτι, δηλαδή, δὲν σταματοῦν καθόλου νὰ μεταβάλλονται διαρκῶς ἀπὸ τὴν καινοτομία καὶ τὴν παρατυπία τῶν Ἑλλήνων. Γιατὶ οἱ Ἕλληνες εἶναι ἐκ φύσεως νεοτεριστὲς καὶ κινοῦνται παντοῦ μὲ ὁρμή, χωρὶς νὰ ἔχουν μέσα τους κανένα στήριγμα· καὶ χωρὶς νὰ διαφυλάσσουν ὅ,τι τυχὸν παραλάβουν ἀπὸ κάποιους, ἀλλὰ ἐγκαταλείποντας κι αὐτὸ γρήγορα, ὅλα τὰ μεταπλάθουν σύμφωνα μὲ τὴν ἄστατη λεκτικὴ ἐφευρετικότητά τους· οἱ βάρβαροι ὅμως, ἐπειδὴ εἶναι σταθεροὶ στὰ ἤθη τους, μένουν ἐπίστης σταθεροὶ στὰ ἴδια λόγια· γι' αὐτὸ ἀκριβῶς αὐτοὶ εἶναι ἀγαπητοὶ στοὺς θεοὺς καὶ ἀπευθύνουν τοὺς λόγους τους ἀρεστοὺς στοὺς θεούς. Καὶ δὲν ἐπιτρέπεται σὲ κανέναν ἄνθρωπο νὰ τοὺς ἀλλάξει μὲ κανέναν τρόπο.

(Μτφ. Γ. Γιατρομανωλάκη, στὸ Οἱ Ἕλληνες καὶ τὸ παράλογο).

 

Ὁ αἰγυπτιακὸς Ἑρμῆς Τρισμέγιστος (Ὅροι Ἀσκληπιοῦ πρὸς Ἄμμωνα βασιλέα, ἔκδ. A. D. Nock, Corpus Hermeticum τ. 2, Paris 1945, 1-2, ἄγγ. μετάφραση B. P. Copenhaver, Hermetica. The Greek Coprus Hermeticum and the Latin Asclepius in a new English translation with notes and introduction, Cambridge 2000, σ. 58) γράφει ὅτι τὰ πανάρχαια αἰγυπτιακὰ κείμενα ὅταν μεταφράζονται ἀπὸ τοὺς Ἕλληνες στὴ γλώσσα τους διαστρέφονται καὶ γίνονται ἀσαφή:

Ὅταν οἱ Ἕλληνες ἐπιθυμοῦν νὰ μεταφράσουν τὴ γλώσσα μας (τὰ αἰγυπτιακά) στὴ γλώσσα τους, προκαλοῦν τὴ μεγαλύτερη διαστρέβλωση καὶ ἀσάφεια. Ἀντίθετα, ὅταν τὰ κείμενά μας εἶναι στὴν μητρική μας γλώσσα, διατηροῦν μὲ σαφήνεια τὸ νόημα τῶν λέξεών τους. Ἡ ποιότητα τοῦ λόγου τῶν αἰγυπτιακῶν λέξεων ἔχει μέσα της τὴν ἐνέργεια τῶν πραγμάτων γιὰ τὰ ὁποῖα ὁμιλοῦν [αὐτὸ τὸ τῆς φωνῆς ποιὸν καὶ ἡ τῶν Αἰγυπτίων ... ὀνομάτων ἐν ἑαυτῇ ἔχει τὴν ἐνέργεια τῶν λεγομένων]. Γι' αὐτό, βασιλιά μου, ὅσο μπορεῖς, κράτησε ἀμετάφραστη τὴν πραγματεία, γιὰ νὰ μὴν ἔρθουν στοὺς Ἕλληνες τέτοια μυστήρια, γιὰ νὰ μὴν ἐξαφανίσει ἡ ὑπερήφανος φράσις τῶν Ἑλλήνων κάτι τόσο σεμνὸ καὶ στιβαρό καὶ τὴν ἐνεργητικὴν φράσιν τῶν αἰγυπτιακῶν.

Γιατὶ, καταλήγει, ὁ Ἑρμῆς Τρισμέγιστος, τί εἶναι ἡ φιλοσοφία τῶν Ἑλλήνων παρὰ «λόγων ψόφος»; (“Foolosophy of speeches” τὸ μεταφράζει ὁ B. Copenhaver).

 

Ἔτσι, οἱ δύο γλῶσσες ποὺ κατὰ τὴν ἀκμὴ τῆς Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας θεωρήθηκαν ἀνώτερες καὶ ποὺ ἡ γνώση τους ἦταν ἀπαραίτητη γιὰ τὶς ἄρχουσες τάξεις, τελικὰ θεωρήθηκαν ἐμπόδια στὴν ὀρθὴ διατύπωση τῶν ἀπόψεων, τοῦ Χριστιανισμοῦ ἡ μία, καὶ τοῦ παγανισμοῦ ἡ ἄλλη. Πρέπει ἐπίσης νὰ λάβουμε ὑπόψη τὴν ἀναγέννηση γηγενῶν ἀνατολίτικων γλωσσῶν (κοπτικῆς Αἰγυπτιακῆς καὶ Συριακῆς) ἢ μᾶλλον τὴν μετατροπή τους σὲ λόγιες γλῶσσες στὸ πλαίσιο καὶ τοῦ Χριστιανισμοῦ -χωρὶς ὡστόσο οἱ χριστιανοὶ Κόπτες καὶ Σύριοι νὰ καταγγείλουν ἢ νὰ ἀπαρνηθοῦν τὰ Ἑλληνικά. Αὐτὲς οἱ διαδικασίες ἔλαβαν χώρα στὴν ἑλληνικὴ κι ἐξελληνισμένη Ἀνατολή. Προφανῶς αὐτὰ ὅλα ἔγιναν σταδιακά. Ἀποτελεῖ πάντως εἰρωνεία τῆς ἱστορίας τὸ γεγονὸς ὅτι οἱ ἐπιθέσεις τῶν παγανιστῶν γηγενῶν τῆς Μέσης Ἀνατολῆς κατὰ τῆς Ἑλληνικῆς ἔγιναν μὲ τὴ χρήση τῆς γλώσσας αὐτῆς.